ENGLISH VERSION



Start | Wprowadzenie | Ściągnij e-book | Konferencja 2001 | Podziękowania | Nota prawna | Kontakt
Artykuły: Polska | Małopolska | Mazowsze | Ziemia Łęczycka | Żuławy | Nizina Sartawicko-Nowska | Ziemia Kwidzyńska | Ziemia Walichnowska | Ziemia Sieradzka | Ziemia Wieluńska
Artykuły --> Żuławy

Literatura przedmiotu, kartografia

Budownictwo wsi żuławskiej było już pokrótce omawiana głównie jednak w aspekcie architektury sakralnej lub domów podcieniowych.[1] Z rzadka w publikacjach poświęcono więcej niż kilka zdań zagrodom holenderskim. Najwięcej konkretnych danych i opisów zawiera opracowanie inwentaryzacyjne powiatu malborskiego opracowane przez B. Schmid. O. Kloeppel w swojej monumentalnej dla Żuław pracy na temat genezy i form żuławskiego domu podcieniowego wprowadził także podstawową systematykę układów zagród holenderskich i typów innych zagród. J. Stankiewicz wykonał podstawowy i praktycznie jedyny opublikowany spis obiektów zabytkowych na Żuławach. Nie do przecenienia są dokumentacje konserwatorskie dotyczące poszczególnych wsi, cmentarzy mennonickich, wiatraków czy domów podcieniowych poprzedzone wstępem i uwagami dotyczącymi konkretnych zagadnień, jednak pozostawione opracowania w roboczej formie maszynopisu ogranicza dostep do zawartych w nich wniosków. Olbrzymi wkład badawczy dotyczący krajobrazu kulturowego całego regionu wniosła praca doktorska B. Lipińskiej. Autorka omówiła występujące tu typy wsi, ich rozwój, wprowadziła szeroką, czytelną systematykę, opracowała kalendarium ich powstawania. Niezwykle istotną częścią pracy jest ustalenie stanu zachowania krajobrazu kulturowego, w tym określenie ilości dawnych siedlisk i zachowanej w l. 80 - tych (kiedy powstawała praca) historycznej zabudowy. Jej praca częściowo uzupełnia spis Stankiewicza. Od tego czasu, pomijając przewodniki turystyczne, w których napomykano jedynie o najważniejszych obiektach, nie powstało żadne opracowanie, które by w tak kompleksowy sposób opisywałobywybrane zagadnienie dotyczące całego regionu.

Żuławy, w porównaniu z innymi obszarami Polski, posiadają bogatą kolekcję map i planów obejmujących zarówno ich cały teren, jak też poszczególne części, pojedyńcze wsie a nawet ich fragmenty. Jest to osobne zagadnienie, na co zwrócili już uwagę Marian Pelczar i Jan Szeląg w opracowaniu dotyczącym historycznego rozwoju żuławskiej kartografii[2]. Opracowanie zespołu żuławskich map jest warunkiem nieodzownym dla prześledzenia rozwoju osadnictwa na tym terenie. Ważne są tu zarówno mapy o dużej skali, obejmujące większe połacie wiślanej delty, jak też mapy i plany katastralne poszczególnych miejscowości. Występujące na tych ostatnich oznaczenia dotyczące rozłogu pól, usytuowania zabudowy są podstawą dla przeprowadzenia takiej analizy. Mapy średniowieczne i wczesnonowożytne skupiały się raczej na ogólnym przedstawieniu obszaru, oznaczenia miejscowości traktując jako punkty orientacyjne. Pierwszą dokładniejszą mapę opracował Kasper Henneberger, wydaną w Królewcu w 1576 r. w skali 1: 368000[3] Pokazane są na niej zarówno narysy głównych rzek, jak i ważniejszych miejscowości. Odnaleźć tu można obok Gdańska, Elbląga, Tczewa, Malborka ok. 40 innych miejscowości, a ponadto nazwy poszczególnych części Żulaw : - Kley Werder - Małe Żuławy, dzisiejsze Żuławy Gdańskie, Gros Werder - Wielkie Żuławy między Wisłą a Nogatem - dzisiaj Wielkie Żuławy Malborskie oraz po wschodniej stronie Nogatu Fischauer Werder - Żuławy Fiszewskie - obecnie Małe Żuławy. Jednakże mapa ta chociaż będąca znaczącym osiągnięciem kartografii ma znaczenie jedynie w wymiarze historii kartografii. Dla problematyki osadniczej bardzo ważne są plany części Żuław wykonane przez Fryderyka Berenta, mierniczego gdańskiego. Wykonał on 20 planów fragmentów Żuław i Mierzei Wiślanej. Pierwszą całościową mapę Żuław Wiślanych sporządził w 1626 roku szwedzki oficer Olavo Joahnnie Gotho, znaną z trzech wydań[4], reprodukowanych niemal we wszystkich publikacjach związanych z historią Żuław. Ze względu na wysoką dokładność i bogactwo zawartych na niej informacji jest ona rzeczywistą podstawą dla śledzenia rozwoju osadnictwa na tym terenie. Na niej opierać się mieli poźniejsi kartografowie:- Fryderyka Getkanta z 1643 r., Samuel Donnet z 1722 r i Fryderyk Endersch z 1753 r. Mapy Getkanta i Donneta będące jedynie powtórzeniem mapy Gotha nie wnoszą wiele dla historii osadnictwa, natomiast mapa Enderscha wydana w 1753 r. wykazuje nowe miejscowości lub punkty geograficznie, nie oznaczone wcześniej, a także nazwy bardziej zbliżone do nazw obowiązujących na tym obszarze przed 1945 r. W XVIII wieku wykonano wiele rękopiśmiennych map i planów poszczególnych miejscowości, dla. wszystkich obszarów żuławskich. W okresie tym już ustaliły się w układy przestrzenne większości wsi, w których zachowały się nawet do dnia dzisiejszego niektóre zabudowania z tego czasu, analiza więc tych planów jest szczególnie ważna. Kolejną ważną mapą jest opracowana mapa topograficzna Prus Wschodnich, Zachodnich i obwodu Nadnoteckiego wykonana na polecenie pruskiego ministra wojny Fryderyka Leopolda von Schröttera. Pomiary prowadzono w latach 1798 - 1802. Przedstawia więc dokładny obraz Żuław końca XVIII w., a stopień ich dokładności był tak wysoki, iż przez ponad 100 lat uznawany był za dokument tajny.[5] W oparciu o nią w 1810 wykonano mapę w skali 1:152 600 - tzw. mapę Schröttera - Engelhardta. Na mapie tej, w odróżnieniu do poprzednich, zaznaczono także przestrzenne układy miejscowości, kolonie, obsadę dróg, drobne cieki wodne i melioracyjne rowy. W 1806 roku zaczęto opracowywać kolejną mapę w skali 1 :200000, po 1871 w skali 1 : 25000.

Topokraphische karte z 1911 r., publikowana w 1938 r. jest ostatnim przekazem kartograficznym , w którym oznaczone są dokładnie zabudowania w poszczególnych wsiach. Na mapie oznaczone są nawet układy poszczególnych gospodarstw. Sama analiza tej mapy może być tematem oddzielnych studiów. Po 1945 r. plany w skali 1:10000 przedstawiają stan zabudowy w okresie wykonanie pomiarów. Przedstwiają one dokładnie układ wsi, zabudowy formę zagród. Także analiza tych map wymaga oddzielnych badań, wykraczających daleko poza zakres poniższgo opracowania.


Przypisy
[1] B. Schmid, O. Kloeppel, Stankiewicz, Peter Loewen, J. Domino, Domy podcieniowe w pow. elbląskim
[2] M. Pelczar, J. Szeliga, Rys Historyczny Rozwoju Kartografii , w: Żuławy Wiślane, pod red. Bolesława Augustowskiego, Gdańsk 1978.
[3] ibidem, s. 32
[4] wydana przez J. Janssoniusa w Amsterdamie bez podania roku edycji, oryginalne egzemplarze w Bibliotece Gdańskiej PAN, sygn. C.II 32, C II 746, C II, 46, C II 1476
[5] ibidem, s. 41


Start | Wprowadzenie | Ściągnij e-book | Konferencja 2001 | Podziękowania | Nota prawna | Kontakt
Artykuły: Polska | Małopolska | Mazowsze | Ziemia Łęczycka | Żuławy | Nizina Sartawicko-Nowska | Ziemia Kwidzyńska | Ziemia Walichnowska | Ziemia Sieradzka | Ziemia Wieluńska

Copyright 2005 © jerzyszalygin@wp.pl