Artykuły --> Nizina sartowicko-nowska

ZAKOŃCZENIE

Powyżej podjęta została analiza drewnianej architektury zagrodowej Niziny Sartowicko-Nowskiej.
Próby zagospodarowania tego zalewowego terenu zaczęli przeprowadzać menonici, sprowadzeni w pierwszej kolejności do Mątaw w 1568 r., z czasem zasiedlając większość tego terenu. Druga fala osadników, zwanych olendrami, osiedliła się tu w XVIII w. W jej skład wchodzili oprócz menonitów również Niemcy i Polacy.
Do dnia dzisiejszego na tym terenie zachowało się 67 drewnianych zagród związanych właśnie z osadnictwem olenderskim. Oprócz nich, odnaleziono ikonografię do 21 nieistniejących domów, co daje pogląd na 88 drewnianych chat na Nizinie Sartowicko-Nowskiej. Większa ilość zagród położona jest kalenicowo względem drogi, co potwierdza tezę o dużych rozmiarach działek. Nizinę charakteryzowały bogate gospodarstwa. Było to przejawem wysokiego statusu chłopów, jak i świadczeń spadkowych, dzięki którym majątki pozostawały w jednych rękach. Na terenie tym zidentyfikowano właściwie wszystkie typy zagród opisanych przez O. Kloeppela, oprócz domu z wystawką od szczytu.
Ikonografia nieistniejących budynków daje pogląd na osiemnastowieczne zagrody. Ich cechą charakterystyczną są izby starków. Czasem funkcję taką pełniły pięterka. Forma ta nie zachowała się do dnia dzisiejszego.
Dwadzieścia siedem zagród połączonych jest z częścią inwentarską liniowo (Langhof) , dwie zagrody posiadają układ kątowy (Winkelhof), trzydzieści sześć posiada układ rozproszony, z czego jeden dom ma wystawkę. Identyfikacja dwóch obiektów jest niemożliwa, ze względu na stan, w jakim się znajdują.
Na terenie tym istniały zagrody zespolone krzyżowe, (Kreutzhof) dziś już niespotykane. Z budynków wolnostojących popularne były domy z wystawką.
Zachowany detal architektoniczny, poparty odnalezionymi inskrypcjami z datami budowy ośmiu domów umożliwił przeprowadzenie jej systematyki. W połączeniu z analizą innych elementów architektury drewnianej pozwoliło to na wydatowanie większości domów co do ćwierci wieku.
Zagroda Krusze 6 zdaje się pochodzić z XVIII w., aczkolwiek informacja ta nie jest potwierdzona.
Z pierwszej ćwierci XIX w. zachowały się tylko trzy zagrody. Mają one formę zagrody zespolonej, liniowej (Langhof) . Część mieszkalna połączona jest z inwentarską w jednej konstrukcji. Wejście do sieni znajduje się bliżej jednego z rogów ściany kalenicowej. Posiadają one wysokie dachy, dzięki którym strych mógł pełnić funkcję stodoły. Zdobienie tych budynków jest bardzo skromne.
W drugiej ćwierci wieku powstało osiem zagród a z połowy XIX w. jedenaście. Ilość domów o formie zespolonej i rozproszonej jest równa. Najbogatsze należą do menonitów, co świadczy o ich wysokim statusie (w XIX w. nie są oni już narodowością dominującą na tym terenie, jednakże cały czas najbogatszą). Detal architektoniczny nabiera cech architektury klasycystycznej.
Ożywienie gospodarcze, które nastąpiło po połowie wieku, spowodowane było m. in. uwłaszczeniem, wprowadzeniem kolei oraz nowych technik uprawy. Z okresu tego zachowana jest największa ilości dwudziestu trzech domów. Część inwentarska stawiana jest tu przeważnie z cegły, posiada większe rozmiary. Detal zaczyna czerpać z różnych wzorców, nie tylko klasycystycznych. Okna dzielą się krzyżem okiennym, okiennice dzielą się na dwie płyciny, pojawiają się ganki przed wejściem.
Budynki powstałe od lat siedemdziesiątych są właściwie zagrodami rozproszonymi. Zmienia się ich forma. Zaczyna ona przypominać bardziej podmiejskie domy, niż wiejskie chałupy. Ażurowy, ozdobny detal architektoniczny zdaje się nawiązywać do stylu szwajcarskiego. Pojawiają się również motywy kwietne. Dachy stają się bardziej płaskie, wprowadzona zostaje ścianka kolankowa.
Na zmianę oblicza zagrody wpływ miała zapewne chęć podniesienia przez wolnych, bogatych chłopów swojego statusu społecznego, dążących do zrównania się z mieszczanami.
Nizina jest najdalej położonym obszarem, gdzie występowała największa ilość zagród z wystawką.
Spośród znanych zagród udało się odnaleźć osiem inskrypcji z zachowanymi nazwiskami budowniczych. Baumeister Böhnke sygnował swoim nazwiskiem dwie zagrody-Mątawy 28 i 54. Analiza tych obiektów wykazała szereg podobieństw, a warsztat cieśli, na warunki tego terenu ocenić można jako bardzo wysokie. Jako pierwszy wprowadził on elementy architektury klasycystycznej. Budowniczy Becher, który postawił w 1891 r. nieistniejący już dom w Wielkim Stwolnie 11, był lokalnym cieśla. Jego nazwisko znane jest wśród lokalnej społeczności menonickiej grupy wyznaniowej.
Obecny stan zagród w większości jest dość dobry, choć bez natychmiastowej pomocy całe to dziedzictwo ulec może zagładzie. Trzydzieści najbardziej wartościowych domów powinno znaleźć się pod specjalną opieką. W przypadku niektórych zagród można by pokusić się o rewitalizację obejścia. Opiece konserwatorskiej powinien również podlegać sam teren. Najlepszym wyjściem byłoby pozostawienie budynków w pierwotnym miejscu jako własność prywatna, pod specjalną opieką konserwatorską i muzealną. Jeśli wypracowanie takiego modelu byłoby niemożliwe należy znaleźć odpowiednie miejsce na terenie Niziny i tam przenieść zabytkowe chaty. Cały teren powinien być podzielony na strefy konserwatorskie (ochrona całych układów wiejskich). W niektórych przypadkach można odtworzyć zabytkowe obejścia, a nowe domy powinny harmonijnie współgrać z zabytkową zabudową.
W przyszłości w większym stopniu należy zastanowić się nad problematyką konserwatorską wiejskiej architektury. Problem jest trudny i palący, gdyż obiekty te w żaden sposób nie podlegają ochronie, a adaptacja wiejskich zagród nastręcza wielu problemów. Również problematyka ochrony krajobrazu kulturowego czy układów wsi jest tematem wymagającym zgłębienia, nie tylko na etapie wyciągania postulatów konserwatorskich, ale również metodologii badawczej.
Temat wiejskiej architektury drewnianego na terenie Niziny Sartowicko-Nowskiej został wyczerpany w zadowalający sposób, natomiast należałoby opracowania takie sporządzić do reszty terenów, na których zachowały się domy olęderskie. Również systematyka detalu w innych typach wiejskiej architektury (z uwzględnieniem także stylu szwajcarskiego, z którego licznie czerpie wiejska architektura końca XIX w.) byłaby wskazana. Pozwoliłyby to na pełną systematykę domów, co mogłoby dać ciekawe przełożenie na rozwój gospodarczy poszczególnych obszarów, a także dostarczyłoby pełniejszych informacji na temat majstrów budowlanych.
Dla pełnego opracowania postulatów konserwatorskich krajobrazu kulturowego Niziny Sartowicko-Nowskiej należy przeprowadzić jeszcze badania nad wiejską architekturą murowaną i poprzeć to badaniami etnografów oraz przyrodników.