Artykuły --> Nizina sartowicko-nowska

Dzieje niziny sartowicko-nowskiej

UKSZTAŁTOWANIE GEOGRAFICZNE

Nizina Sartowicko-Nowska zgodnie z podziałem fizyko-geograficznym znajduje się w Dolinie Dolnej Wisły, w mezoregionie Kotliny Grudziądzkiej^[1].
Od południa granice jej wyznacza wieś Sartowice, na północy kończy się ona u podnóży Nowego. Od wschodu graniczy z Wisłą, od zachodu kończy się wysoczyzną morenową z terasami rzecznymi. Szerokość Niziny wynosi średnio 3 km, rozszerzając się w okolicy Komórska do 6 km.
Teren ten powstał w miejscu zmiany kierunku pierwotnego odpływu wód z południowo-zachodniego na południowo-wschodni pod koniec fazy morskiej zlodowacenia wiślanego.
Na obszarze tym występują moreny czołowe zbudowane z gliny morenowej oraz nie warstwowanych piasków i żwirów. Zachowane na tym terenie terasy rzeczne są wynikiem faz rozwoju doliny związanego z wycofywaniem się lądolądu. Do najlepiej zachowanych należy stok kępy w Górnej Grupie. Wysokość jej sięga od 60 do 50 m n. p. m. Składają się na nią żwiry i piaski fluwioglacjalne przykryte cienką pokrywą piasków rzecznych.
Największy obszar zajmuje równina zalewowa. Obniża się ona od ok. 28 do 15 m n. p. m. Ma ona płaski charakter, z niewielkimi wklęsłościami występującymi w sąsiedztwie stromych krawędzi teras wyżynnych. Obniżenie tego typu znajduje się w Sartowicach Dolnych.
Równina ta składa się z osadów różnej frakcji, od żwirów i piasków do iłów i namułu z substancjami organicznymi. Obok nich znajdują się także formy pochodzenia glacjalnego, związane z wytapianiem się brył martwego lodu. Formy te występują w odcinku doliny Mątawy pomiędzy kępą górnogrupską a wysoczyzną morenową.

DZIEJE NIZINY SARTOWICKO-NOWSKIEJ
POCZĄTEK PAŃSTWOWOŚCI POLSKIEJ I OKRES PANOWANIA ZAKONU KRZYŻACKIEGO

Podstawą pod trwały rozwój wsi w okresie wczesnego średniowiecza było wyodrębnienie stałej struktury polityczno-administracyjnej. Pod koniec X w. Mieszko I podbił Pomorze Nadwiślańskie^[2]. W XII w. powstała kasztelania świecka, a za nią nowska. Jest to również okres kształtowania się trwałej organizacji kościelnej. W 1124 r. powołano biskupstwo włocławskie, obejmujące swym zasięgiem większość ziem Pomorza Gdańskiego i Kujaw. Na Nizinie sieć parafialna na przełomie XIII i XIV wieku obejmowała wsie Bzowo i Komórsk^[3].
Do ziem rycerskich na przełomie XIII i XIV w. należały: Wielki Lubień, Bratwin i Sartowice (które pełniło rolę komory celnej na Wiśle)^[4]. Z własności kościelnej, do biskupstwa włocławskiego należał Mały i Wielki Komórsk.
W 1309 r. tereny te zajmują Krzyżacy. Zdobycie Świecia kończy podbój Pomorza Gdańskiego, które na półtora wieku zostanie w rękach zakonu. W 1320 r. powstaje komturstwo w Świeciu. Sięgało ono do wsi Michale, zajmując jego południową część. Część północna wsi wchodziła w skład komturstwa grudziądzkiego, razem z Wielkim Lubieniem, Bzowem, Małym i Wielkim Komórskiem. Do komturstwa pokrzywińskiego należało Zajączkowo oraz Mątawy. Z kolei Grupa i Marzy podlegały okręgowi nowskiemu należącemu do wójtostwa tczewskiego.
Krzyżacy przejęli na własność ziemie książęce. Należały do nich wtedy Sartowice Dolne, Lubień Wielki i Mały, Bzowo, Osiek, Mątawy i Zajączkowo. Zakon posiadał także folwarki w Bratwinie, Stwolnie Niemieckim oraz Wielkim Zajączkowie. Do wsi rycerskich, które przeważały na tym terenie należały Sartowice Górne, Stwolno Niemieckie i Polskie, Michale, Grupa i Marzy. W posiadaniu biskupstwa włocławskiego pozostawał "klucz komorski".

W CZASACH RZECZPOSPOLITEJ SZLACHECKIEJ

Nizina Sartowicko-Nowska znalazła się w granicach państwa polskiego na mocy drugiego traktatu toruńskiego. Dość długi okres stabilizacji i pokojowej egzystencji obszar ten przeżywał aż do konfliktów ze Szwecją trwających od 1626 do 1660 roku. Przemarsze wojsk, kontrybucje wojskowe oraz grabieże powodowały dość duże zniszczenia w rejonie Świecia i Nowego. Do pierwszego rozbioru obszar ten poza "szwedzkim potopem" jeszcze parę razy znajdowała się w zasięgu działań wojennych, m.in. wojny północnej oraz wojny siedmioletniej.
Powstanie Prus Królewskich i poddanie ich władzy polskiej stało się podstawą pod nowy podział administracyjny^[5].
Ziemia Sartowicko-Nowska położona w południowo-wschodniej części nowopowstałego województwa pomorskiego podzielona została na dwa odrębne powiaty, które odpowiadały granicom komturstwa świeckiego i okręgowi nowskiemu wójtostwa tczewskiego.
Pod względem administracji kościelnej obszar ten w dalszym ciągu podlegał diecezji włocławskiej, wchodząc w skład archidiakonatu pomorskiego, dekanatu świeckiego i nowskiego. Świecki dzielił się na parafie Święte i Michale^[6]. Dekanat nowski obejmował parafie Bzowo, Komorsk i Wielki, Lubień. Od 1586 r. w Mątawach stał także menonicki dom modlitwy^[7].
Do dóbr królewskich, w granicach starostwa świeckiego w owym czasie należało Stwolno Polskie i Niemieckie oraz Bratwin. Wielki i Mały Lubień, Osiek, Bzowo należały do starostwa grudziądzkiego a Zajączkowo Wielkie do starostwa rogozińskiego. Część wsi królewskich była również dzierżawiona^[8]. Do własności szlacheckich należała Grupa, Marzy, Michale i Sartowice^[9]. Do własności kościelnej w powiecie nowskim należał Wielki i Mały Komórsk.
Rozwój wsi w tym okresie cechował znaczny udział królewskiej własności ziemskiej, istnienie dużych zagród kmiecych i słabe ufolwarcznienie. Gospodarstwa te zobowiązane były do czynszu i danin w naturze. Tereny nadwiślańskie, choć użytkowane, nie były w pełni wykorzystywane z powodu trudności gospodarowania na terenach zalewowych. Najlepszym wyjściem z tej sytuacji było sprowadzenie osadników, którzy mieliby doświadczenie w tymże zakresie, menonitów. Ludność związana z tym radykalnym odłamem ruchu reformatorskiego, musiała opuścić Niderlandy po wkroczeniu Hiszpanów. Na początku XVI w. mając zagwarantowane swobody religijne zaczęli oni przybywać na tereny Rzeczpospolitej.
Na Nizinie Sartowicko-Nowskiej pierwszy kontrakt na okres 12 lat wystawiony został przez Jana Dulskiego, starostę z Rogoźna dnia 2 lutego 1568 r. dla wsi Mątawy. Osadnicy zasiedlają także Michale (przed 1565 r.), Osiek (1570 r.), Wielki Lubień (1591 r.), Dragacz (1592 r.), Stwolno Polskie (1593 r.), Mały Lubień (1593 r.), Bratwin (ok. 1596 r.), Górną Grupę ( przed 1599 r.), Zajączkowo Wielkie (ok. 1601 r.), Dolną Grupę (1625 r.) Komórsk Mały (1637 r.), Tryl (1638 r.), Nowe i Stare Marzy (ok. 1640 r.), Bzówko i Fletnowo ( 1710 r.)^[10].
W zamian za wysoki czynsz pieniężny osadnicy otrzymywali ziemię w długoterminową dzierżawę. Zobowiązani byli do konserwowania wałów ochronnych i osuszania ziemi. Posiadali wolność religijną oraz określoną swobodę gospodarczą^[11]. Mięli także pełen samorząd w sprawach sądowych.
Od drugiej ćwierci XVII w. królestwo polskie ogarnia kryzys gospodarczy. Był on wynikiem wielu czynników. Ogromne zniszczenia poczyniły wojny szwedzkie. Wiele gospodarstw i wsi zostało zdziesiątkowanych przemarszami wojsk, kontrybucją i epidemią. Ludzi niszczyły epidemie dżumy i cholery. Dlatego też, aby zachęcić do ponownego osiedlania pod k. XVII w., a w szczególności w XVIII w. ponownie nastąpił rozwój osadnictwa na prawie holenderskim^[12]. Kolonizacja zwana teraz "olęderską" skupia także ludność niemiecką i polską.
Gospodarstwa chłopskie w okresie polskiego panowania miały charakter rolno-hodowlany. Głównym ich zadaniem była produkcja roślinna i tylko we wsiach osadniczych chów zwierząt był bardziej samodzielnym działem produkcji. Grunty rolne dzielone były na podłużne pasy, a dzięki określonym zwyczajom spadkowym zagrody ich miały charakter gospodarstw wielkochłopskich^[13].
Okres ten charakteryzował się także rozwojem przemysłu na wsi. Do najważniejszych należało browarnictwo, przemysł leśny oraz wykorzystywane w różnych celach młyny. Na terenie Niziny młyn wodny z tartakiem znany jest już w poł. XVI w. w Michalu^[14]. W drugiej połowie XVII w. istniał młyn w Górnej Grupie^[15]. Z 1773 r. znane są cztery młyny końskie z Dolnej Grupy do ściągania nadmiaru wody^[16]. W poł. XVI w. karczmarze zamieszkują w Bratwinie i Stwolnie, w Wielkim Komorsku działa browar. Na początku XVII w. znane są karczmy w Bzowie i Wielkim Zajączkowie, dokąd piwo dostarczano z Mątaw. W Bzowie znani są dwaj kupcy (budnicy) handlujący towarem. Jest także kowal i krawiec. Z boru bzowskiego dostarczano miód, a mielcuch przy dworze zajmował się wyrobem słodu. W XVIII w. znane są karczmy w Trylu, Mątawach i Wielkim Zajączkowie. Browary szlacheckie istnieją w Grupie i Zajączkowie. W Zajączkowie Małym i Wielkim oraz Mątawach istnieją kramy, w których oprócz handlu także sprzedaje się piwo^[17].
Okres pod panowaniem Korony odznaczył się przede wszystkim rozwojem osadnictwa. Powstało lub na nowo lokowano wiele wsi. Ziemia nadwiślańska, pomimo problemów, jakie stwarzało jej użytkowanie, dobrze zagospodarowana przez nowych osadników należała do najurodzajniejszych.

OKRES POD PANOWANIEM PRUSKIM

Pierwszy rozbiór Polski nastąpił 5 sierpnia 1772 r. Prusy Królewskie weszły w skład monarchii pruskiej Fryderyka II.
Pierwszą rzeczą dokonaną przez nowe władze była zmiana administracji. Zniesiono polskie podziały wprowadzając prowincję Prusy Zachodnie. Dnia 27 września 1772 r. w Malborku odbyło się oficjalne złożenie przysięgi hołdowniczej przez burmistrzów Świecia i Nowego oraz wydelegowanych sołtysów wsi obu powiatów. Powiaty świecki i nowski włączone zostały do powiatu chojnickiego. W ich skład wchodziły Bratwin, Dolna i Górna Grupa, Fletnowo, Małe i Wielkie Stwolno, Michale, Nowe i Stare Marzy oraz Wąskie Piaski, Dolne i Górne Sartowice. W powiecie starogardzkim znalazły się Wielki i Mały Komorsk, Mątawy, Wielkie i Małe Zajączkowo oraz Tryl. Do chełmińskiego włączono Bzowo, Dragacz, Krusze, Osiek, Wielki i Mały Lubień^[18]. W Świeciu i Nowem powstały domenialne urzędy dla zarządzania dobrami państwowymi oraz okręgi podatkowe. Powołano państwowe sądy ziemskie obejmujące dobra szlacheckie, a po reformie w 1781 r. podporządkowano pod względem sądowym powiat starogardzki sądowi krajowemu w Kwidzynie, a powiat chojnicki sądowi nadwornemu w Bydgoszczy^[19].
W okresie przejmowania władzy na terenie powiatu znajdowało się 16 majątków królewskich, 9 młynów, 41 wsi i 21 majątków kościelnych. Dobra kościelne, razem z królewskimi, częściowo weszły w skład upaństwowionych majątków tzw. domen, częściowo zostały rozparcelowane i wydzierżawione. Duże zmiany zaszły wśród własności szlacheckiej. Wśród nowych właścicieli najbogatszym na tym terenie był Ernst Satorius Schwanenfeld, który nabył Sartowice po marszałku Rady Nieustającej Ignacym Potockim. Właścicielem Górnej i Dolnej Grupy oraz Fletnowa był pruski urzędnik Horn^[20].
Nowa władza wprowadziła obowiązek zasadniczej służby wojskowej. Rejon Świecia stał się okręgiem werbunkowym dla pułku piechoty stacjonującego w Chełmnie. Zwolnieni od niej byli tylko koloniści oraz niektórzy kupcy i rzemieślnicy. Na ludność nakładano także różnego rodzaju opłaty i świadczenia materialne. Znane są takowe ze wsi Górna i Dolna Grupa w latach 1775-83. Z miejscowości tych wysyłano do budowy twierdzy grudziądzkiej ośmiu mężczyzn na okres czterech tygodni^[21]. Szlachta polska obowiązek służby odbywała w specjalnym pułku kawaleryjskim.
Dnia 30. kwietnia 1815 r. wydane zostaje rozporządzenie o nowym podziale administracyjnym. W skład nowopowstałego powiatu świeckiego weszła część terytorium powiatów chojnickiego, starogardzkiego oraz miasto Nowe. Tak ukształtowany podział przetrwał do końca zaboru. Ziemia świecka przeszła także reorganizację kościelną. Dekanat Świecki i Nowski wszedł w skład diecezji chełmińskiej w 1821 r. Na jego terenie działały parafie w Wielkim Komorsku, Wielkim Lubieniu i Bzowie. W Górnej Grupie w latach 1862-1863 powstał kościół protestancki^[22]. W Dolnej Grupie i Mątawach wzniesiono menonickie domy modlitwy^[23].
Początek XIX w. to również okres największych zmian dotyczących położenia chłopa. W 1807 r. wydano edykt znoszący poddaństwo. Uwłaszczenie na szerszą skalę nastąpiło na podstawie deklaracji z 1816 r. Wykończenie prac uwłaszczeniowych trwało od lat 50. do 80. XIX w. Na terenie Niziny do połowy wieku uwłaszczeni zostali wszyscy protestanci oprócz menonitów, którzy uwłaszczeniem objęci zostali dopiero w latach 60^[24].
Wynikiem uwłaszczenia była zmiana ilości i wielkości gospodarstw. Charakterystycznym stało się zwiększanie areału istniejących majątków lub zakładaniu nowych folwarków. W 3 ćw. XIX w. wielkie gospodarstwa powyżej 150 ha stanowiły ponad 50% ogółu gospodarstw^[25]. Na terenie powiatu świeckiego w ramach takich przemian powstało ich dwanaście, w tym na Nizinie folwark w Michalu.
W XIX w. nastąpił nowy etap rozwoju rolnictwa. Był on wynikiem tworzenia podstaw nauk agrochemicznych oraz rozwojem sieci dróg i kolei. Zaczęto sadzenie ziemniaków, buraków a także koniczyny, jako podstawy rozwoju hodowli owiec. Nie zaprzestano również uprawy zboża. Postęp w produkcji rolnej wyrażał się także wzrostem zastosowania nawozów sztucznych, wprowadzeniem nowych pługów, młockarni i napędów mechanicznych^[26]. Teren Doliny Wisły charakteryzował się większą ilością hodowli bydła rogatego i świń w porównaniu do reszty Pomorza^[27]. Wzrost tej hodowli był wynikiem rosnącego zbytu na żywiec i przetwory mleczne na rynku środkowych prowincji pruskich. Dzięki otwarciu linii kolejowej w 1852 r. z Berlina do Gdańska, powiat zyskał połączenie z nowym rynkiem zbytu^[28].
Na Nizinie Sartowicko-Nowskiej rolne obszary powyżej 50 ha oraz od 20 do 50 ha zlewają się w jednolity typ gospodarczy. Wielkich gospodarstw folwarcznych już prawie nie ma, natomiast cechą średnich gospodarstw jest korzystanie z robotników najemnych^[29].
Dominantami przemysłu wiejskiego w XIX w. były gałęzie napędzane nowo wprowadzanymi uprawami. Pojawienie się na rynku ziemniaka od lat 30. XIX w. przyspieszyło rozwój gorzelnictwa. W 1849 r. na terenie powiatu było 16 gorzelni dworskich, a majątek bzowski jako jeden z pierwszych otrzymał do tego celu maszynę parową^[30]. W 1881 r. powstało Towarzystwo Akcyjne Cukrownia Świecie. Skupiało ono miejscowych obszarników zainteresowanych uprawą buraka cukrowego, a od 1883 roku cukrownia w Świeciu zaczęła przerób^[31]. Zboże, które w dalszym ciągu odgrywało dużą rolę w rolnictwie, od lat 70. odbierane było w większości przez miejscowe młyny^[32]. Z 2 poł. XIX w. znanych jest kilka wiatraków na Nizinie Sartowicko-Nowskiej, natomiast, jakie miały one udział w przerobie miejscowego zboża pozostaje niewyjaśnionym^[33]. Wzrost hodowli bydła przejawił się m.in. w budowie mleczarni nastawionej na produkcję masła w Sartowicach w 1854 r. Była to pierwsza taka inwestycja w powiecie i jedna z pierwszych w Pomorzu Gdańskim^[34]. W dalszym ciągu na terenie tym można było spotkać kowali i rzeźników. We wsiach często zakładane są karczmy i restauracje, a także piekarnie^[35].
W okresie pierwszej wojny światowej sam teren zaboru pruskiego nie był bezpośrednio narażony na jej skutki. Przejawiały się one w obniżeniu poziomu rolniczego. Intensywne prowadzenie gospodarki charakterystyczne dla tego terenu wymagało dużych zasobów pieniężnych i siły roboczej. Brak ich w połączeniu z uciążliwymi świadczeniami wojennymi i daninami negatywnie wpływało na rozwój gospodarczy. W 1918 r. powstają polskie rady ludowe będące podstawą polskiego systemu organizacyjnego. Pod koniec stycznia 1920 r. okres panowania pruskiego kończy się uroczystym wkroczeniem wojsk polskich.
Okres ten charakteryzował nikły rozwój sieci osadniczych, których jedynym przejawem było działanie Komisji Kolonizacyjnej. Chłopi zostają uwłaszczeni. Dzięki komasacji gruntów w połowie XIX w. dominują majątki obszarnicze, by na przełomie wieków poprzez ich rozdrabnianie wzrosło znaczenie gospodarstw średnio-chłopskich. W rolnictwie rozwijają się nowe gałęzie upraw. Wprowadzane są nowe metody gospodarowania oraz narzędzia rolnicze.

STOSUNKI NARODOWE I RELIGIJNE

Ludność Niziny Sarowicko-Nowskiej stanowiła na przestrzeni wieków specyficzną mieszankę narodowościową, kulturową i religijną.
Szczegółowe informacje na temat populacji tego terenu znane są od drugiej poł. XIX w. Ludność w okresie tym podzielić można było na polsko i niemieckojęzyczną. Należeli do niej katolicy i protestanci: luteranie oraz menonici. Zróżnicowanie to odbijało się także na stanie posiadania ziemi.
Podział narodowościowy na tym obszarze rozpoczyna się od przybycia krzyżaków, największe zróżnicowanie przyniosło jednak osiedlanie się na tym terenie menonitów. Dzięki kolonizacji z końca XVII w. i całego XVIII w. na prawie wieczystej dzierżawy pojawili się także Niemcy i Polacy. Władze polskie przychylne były wszelkim osadnikom, jeśli miały z nich wymierne korzyści.
Polityki tej nie kontynuował rząd pruski. Głównym celem zaborcy była jak najdalej idąca germanizacja. Militarystyczne nastawienie Prus kolidowało także z pacyfistycznym podejściem menonitów. Od 1780 r. musieli płacić rocznie 5 000 talarów na utrzymanie korpusu kadetów w Chełmnie. W 1801 r. zakazano im kupowania ziemi od osób innego wyznania. W okresie wojen napoleońskich ucisk powiększył się jeszcze bardziej nowymi kontrybucjami. Wynikiem tego stała się emigracja menonitów na tereny Rosji, a później Ameryki. Często zdarzało się, że przechodzili oni na wyznanie luterańskie i ulegali zniemczeniu. W 1773 r. liczba ich waha się w granicach od 5 do 26 gospodarzy we wsi^[36]. Jest to już ilość niewielka zważywszy na całościową liczbę mieszkańców danej miejscowości^[37]. Populacja pochodzenia holenderskiego od końca XVIII w. zmniejszała się systematycznie.
Teren ten charakteryzował się w XIX w. stałą większością ludności niemieckojęzycznej nad Polakami^[38]. Pod względem gospodarczym podzielić można ich było na trzy grupy narodowościowe. Najbogatszymi byli właściciele ziemscy-menonici. Drugą grupę stanowili niemieccy protestanci. Trzecią, najbiedniejszą Polacy, którzy w większości byli robotnikami.
Menonici, zwani szlachtą chłopską byli właścicielami największych majątków. Niemcy także stanowili grupę zamożnych włościan, choć wielu z nich posiadało inne zawody. Byli w dużej mierze także robotnikami rolnymi. Najmniej właścicieli gospodarstw znajduje się wśród Polaków. Zdecydowaną większość stanowią robotnicy.
Na terenie Niziny procent powierzchni majątków (powyżej 50 ha) narodowości niemieckiej stanowił przytłaczającą większość w porównaniu do powiatu świeckiego jak i całego Pomorza^[39].
Dowodzi to bardzo specyficznej struktury społecznej, jaka wytworzyła się na terenie Niziny Sartowicko-Nowskiej, co miało także bezpośrednie odbicie w rozwoju gospodarstw chłopskich.

^[1] J. Kondracki Geografia regionalna Polski, Warszawa 1998, s. 88; L. Andrzejewski, Położenie i ogólna charakterystyka środowiska geograficznego [w:] Krajobrazy Ziemi Świeckiej, red J. Pajakowski, Świecie 2001, s. 8.
^[2] Po 1034 r. dzielnica ta oderwana została od państwa polskiego. Pomorzanie wprowadzili system grodowo-terytorialny, w którym naczelnicy grodów podlegali władzy jednego księcia. Długotrwałe kampanie, zakończyło opanowanie całego Pomorza Gdańskiego przez Bolesława Krzywoustego w 1116 r. Por. K. Jasiński, Dzieje ziem świeckiej i nowskiej od schyłku XII w. do 1309 r. [w:] Dzieje Świecia nad Wisłą i jego regionu, pod red. K. Jasińskiego, t. 1, Warszawa-Poznań-Toruń 1979, s. 111.
^[3] Parafia w Wielkim Komórsku istniała już w 1295 r., natomiast parafia bzowska, nieco późniejsza, powstaje na początku XIV w. już po przejęciu tego terenu przez krzyżaków. Parafia w Wielkim Lubieniu znana jest od 1398 r. Por. W. Szulist, Przeszłość obecnych obszarów diecezji pelplińskiej do 1772 r., t. 1, Pelplin 2000, s. 43-45.
^[4] Właścicielem Wielkiego Lubienia w roku 1246 był Nasław, Bratwina w roku 1307 Dziwan, natomiast Sartowic w 1307 Przesław. Por. k. Jasieński, op. cit., s. 114.
^[5] Obszar Prus Królewskich podzielony został na trzy województwa: chełmińskie, malborskie i pomorskie. Województwo pomorskie, będące największym wchłonęło dawne jednostki krzyżackie na terenie lewobrzeżnego Pomorza. W jego skład wchodziło osiem powiatów min. powiat świecki i nowski. Por. M. Biskup, A. Tomczak, Mapy województwa pomorskiego w drugiej połowie XVI w., Rocznik TNT, R. 58, Toruń 1955, z. 1, s. 24; M. Biskup, Ustrój terytorialny i administracyjny, [w:] idem, Prusy Królewskie w latach 1466-1526, [w:] Historia Pomorza, red. G. Labuda, t. 2, Poznań 1969, cz. 1, s. 44; S. Cackowski, M. Grzegorz, W czasach Rzeczpospolitej szlacheckiej, Dzieje Świecia.., t. 1, s. 251; K. Mikulski, Osadnictwo wiejskie woj. Pomorskiego od poł XVI do końca XVII wieku, Rocznik TNT, R. 86, Toruń 1994, z. 2, s. 35-37.
^[6] Kościół z Michala jest wymieniany w 1398 r. Od lat 60. XVI w. znajduje się w rękach protestantów, później zostaje rozebrany. Por. M. Biskup, A. Tomczak,, op. cit., s. 72; Lustracja dóbr królewskich województwa pomorskiego 1565, wyd. S. Hoszowski, Gdańsk 1961, s. 169; W. Szulist, op. cit., s. 49.
^[7] L. Strobbe, Montau-Gruppe, Ein Gedenkblatt an die Besiedelung der Schwetz-Neunburger Niederung durch holländische Mennoniten im Jahre 1568, Graudenz 1918, s. 16.
^[8] W latach 1590-1650 w posiadaniu sekretarza królewskiego Reinholda Heidensteina znajdowało się Zajączkowo Duże i Małe oraz Mątawy. Po jego śmierci majątkiem zarządzała jego żona Teresa z Konarskich, wraz z synem Janem. Por. A. Mączak, Osadnictwo olęderskie w dzierżawie zajączkowskiej woj. Pomorskiego, "Zapiski Historyczne", t. 41, Toruń 1976, z. 4, s. 82.
^[9] Wieś Grupa w poł. XVI w. była w posiadaniu J. Kopyckiego, Marzy i Michale były własnością M. Żelisławskiego a Sartowice w posiadaniu Jackowskiego i A. Kostka, natomiast folwark tej wsi był w rękach J. Niewieścińskiego. Por. M. Biskup, A. Tomczak, op. cit. s. 105-110.
^[10] K. Mikulski, Zarys dziejów osadnictwa olęderskiego w Polsce, "Materiały do dziejów kultury i sztuki Bydgoszczy i regionu", Bydgoszcz 1996, z. 1, s. 105-108.
^[11] Jednym z obciążeń na rzecz pana był przymus propinacyjny. Ograniczał on wyrób napojów alkoholowych przez osadników. Regulacji podlegał także połów ryb, polowania i korzystania z pastwisk. Por. K. Ciesielska, Osadnictwo "olęderskie"..., op. cit., s. 238-240.
^[12] W przeciwieństwie do kolonizacji z XVI wieku, osadzanej na mokradłach, ta charakteryzuje się zajmowaniem terenów leśnych i nieużytków. Por. Ibidem, s. 226.
^[13] Średnia wielkość gospodarstwa chłopskiego wynosiła od dwóch włók wzwyż, była to ilość dość duża w stosunku do wielkości zagród w koronie. Por. Z. Ludkiewicz, Osady holenderskie na Nizinie Sartowicko-Nowskiej, Toruń 1934, s. 38; Zarys historii gospodarstwa wiejskiego w Polsce, t. 2, Warszawa 1964, s. 44; A. Mączak, Prusy w dobie rozkwitu gospodarczego i w okresie walk o zjednoczenie z Koroną [w:] A. Mączak, M. Bogucka, Prusy królewskie i Książęce w latach rozkwitu (1526-1657) [w:] Historia Pomorza, red. G. Labuda, t. 2, 1969, cz. 1, s. 212; S. Cackowski, M. Grzegorz, op. cit., s. 218.
^[14] Atlas historyczny Polski. Prusy Królewskie w drugiej połowie XVI wieku. oprac. M. Biskup, Warszawa 1961, mapa nr. 10.
^[15] Słownik geograficzny Państwa Polskiego, red. S. Arnold, Warszawa 1937, s. 1691.
^[16] H. Wiebe, Das Siedlunkswerk niederländischer Mennoniten im Weichseltal zwischen Fordon und Weissenberg bis zum Ausgang des 18.Jahrhunderts, Marburg 1952, s. 27.
^[17] Spis ten wyczerpuje całościowo tylko ziemie należącą do króla. W przypadku wsi szlacheckich i kościelnych może być on niepełny, opierając się jedynie na dostępnej literaturze. Opis królewszczyzn w województwach chełmińskim, pomorskim i malborskim w roku 1664, wyd. J. Paczkowski, TNT, Fontes 32, Toruń 1938, s. 75-94, 236-256; Lustracja województw malborskiego i chełmińskiego 1565, wydał S. Hoszowski, Gdańsk 1961, s. 124-125, 162; Lustracja dóbr królewskich województwa pomorskiego, 1565, op. cit., s. 169-171; Lustracja starostwa grudziądzkiego z roku 1739, wyd. A. Wolnikowski, Grudziądz 1963, s. 51-52, 57, 169, 171-172; Inwentarz starostwa grudziądzkiego 1603, wyd. S. Cackowski, Grudziądz 1965, s. 27-33; Lustracja województw Prus Królewskich 1624 z fragmentami lustracji 1615. wyd. S. Hoszkowski, Gdańsk 1967, s. 45-57, 264-269; Lustracje Prus Królewskich 1765, wyd. J. Dygdała, t. 1 Toruń 2005, cz. 3, s. 10-11; Lustracje Prus Królewskich 1765, wyd. J. Dygdała, t. 1, Toruń 2005, cz. 2, s. 148, 154-157.
^[18] H. Maercker, Eine polnische Starostei und ein preussischer Landrathkreis. Geschichte des Schwetzer Kreises 1466-1873, "Zeitschrift des Westpreussischen Geschichtvereins", H. 17-19, Danzig 1886-1888, s. 164, 183-184, 193, 206-209, 226, 237-238, 251, 262-264, 267-268, 271, 295-296, 311-318, 338, 343.
^[19] H. Maercker, op. cit., s. 71; S. Cackowski, Początki rządów pruskich [w:] Dzieje Świecia..., t. 1, op. cit., s. 264.
^[20] Ibidem, s. 268.
^[21] H. Maercker, op. cit., s. 73; S. Cackowski, op. cit., s. 275.
^[22] H. Maercker, op. cit., s. 207.
^[23] Dom modlitwy w Dolnej Grupie został postawiony w 1776 r. Kościół w Mątawach stanął na miejscu wcześniejszego w latach 1896-98. Por. L. Strobbe, op. cit., s. 16-24.
^[24] Z. Ludkiewicz, op. cit., s. 34
^[25] W. Stępiński, Wieś pomorska w drugiej połowie XIX i na początku XX wieku. Stosunki społeczno-gospodarcze, [w:] Historia Pomorza, red. S. Salmonowicz, t. IV, Toruń 2000, cz. 1, s. 137-149.
^[26] Zarys historii gospodarstwa..., t. II, op. cit., s. 399-508; B. Wachowiak, Rozwój rolnictwa pomorskiego w dobie uwłaszczenia. Gospodarka i społeczeństwo (wieś i miasto) [w:] Historia Pomorza, red. G. Labuda, t. III, Poznań 1993, cz. 1, s. 276-279.
^[27] K. Wajda, Wieś pomorska na przełomie XIX i XX w. Poznań 1964, s. 77.
^[28] K. Wajda, Świecie i powiat świecki w czasach zaboru pruskiego 1815-1919 [w:] Dzieje..., t. 1, op. cit., s. 301; J. Pawłowski, 150 lat kolei w regonie kujawsko-pomorskim 1851-2001, Bydgoszcz 2001, s. 7-8.
^[29] W 1931 r. średnie gospodarstwa na terenie Niziny stanowiły prawie 80 % powierzchni. Por. Z. Ludkiewicz, op. cit., s. 90.
^[30] K. Wajda, Świecie i powiat świecki..., op. cit., s. 292.
^[31] Ibidem, s. 312.
^[32] Początkowo zboże z terenu powiatu świeckiego wywożone było do Gdańska, skąd eksportowano je na rynki zagraniczne. Por. Ibidem, s. 298.
^[33] Wiatraki te znajdowały się w miejscowościach: Bratwin, Górna Grupa, Mały Komorsk, Mątawy, Wielki Lubień, Zajączkowo. Por. Mapa ze zbiorów specjalnych MiWBPwB, sygn. C III 205; Pewnych informacji dostarczają także archiwalia, w których zawarte są informacje o dwóch wiatrakach w Górnej Grupie oraz po jednym w Nowem, Małym Lubieniu i Komórsku. Por. APB, Akta Landratury świeckiej, sygn. 184, 185, 186, 192, 203.
^[34] K. Wajda, Świecie i powiat świecki..., op. cit., s. 302.
^[35] Z. Ludkiewicz, op. cit., s. 77.
^[36] H. Wiebe, op. cit., s. 77-80.
^[37] H. Maercker podaje liczbę ludności w poszczególnych wsiach. Od ok. 50 osób w Starych Marzach i Małym Lubieniu do 400 w Mątawach. Por. H. Maercker, op. cit., s. 164, 183-184, 193, 206-209, 226, 237-238, 251, 262-264, 267-268, 271, 295-296, 311-318, 338, 343.
^[38] Nie odnosi się to oczywiście do wszystkich miejscowości na terenie Niziny Sartowicko-Nowskiej. Polacy stanowili większość min. w Bzowie czy Komórsku. Większe skupiska mennonitów występowały w Dolnej Grupie, Mątawach czy Wielkim Lubieniu. Por. Gemeindelexikon. Provinz Westpreussen, Berlin 1908, s. 121-122; Skorowidz miejscowości Rzeczpospolitej Polskiej, t. XI, Warszawa 1926; K. Wajda, Świecie i powiat świecki..., op. cit., s. 324-325.
^[39] Procentowy udział powierzchni własności niemieckiej na Nizinie wynosił 88%. W powiecie stanowił on tylko 10%, a na całym Pomorzu 12%. Dane te dotyczą 1921 r. Z. Ludkiewicz, op. cit., s. 59.