Maciej Warchoł

Krajowy Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków, Warszawa

Katalog domów modlitwy mennonitów na ziemiach polskich. Przyczynek do badań nad budownictwem sakralnym mennonitów^[1].

Celem niniejszego opracowania jest przedstawienie katalogu budownictwa sakralnego związanego z Mennonitami - bardzo interesującą i charakterystyczną grupą wyznaniową pochodzącą z terenów dzisiejszej Szwajcarii, Holandii oraz północnych Niemiec (Fryzji), i przebywającą na terenach Polski od XVI w. do 1945 r.^[2] Katalog stanowić ma przyczynek do badań nad całością problematyki budownictwa sakralnego mennonitów i w tym kontekście należy rozpatrywać układ oraz zawartość poszczególnych haseł. Jednocześnie dla czytelności omawianego tematu, koniecznym stało się przedstawienie tła historycznego związanego z powstaniem poszczególnych obiektów. Dlatego też w katalogu pominięto bardzo szczegółowy opis budynków istniejących i znanych z przekazów źródłowych czy ikonografii a rozszerzono część historyczną w celu zrozumienia genezy powstania i formy budynków w poszczególnych gminach mennonickich.

Obszar terytorialny opracowania obejmuje ziemie bezpośrednio związane z osadnictwem mennonickim od XVI do XX w. oraz leżące obecnie w granicach Polski. Poza głównym obszarem osadniczym na Żuławach i wzdłuż Wisły, opisano budynki znane z literatury bądź ikonografii, powstałe w centrach osadniczych w innych rejonach kraju (Błotnica - Głęboczek nad Notecią i Wola Wodzyńska nad Wkrą na Mazowszu). Pominięto natomiast skupiska mennonitów, w których brak jest jakichkolwiek wzmianek o istnieniu budynku domu modlitwy (lub choćby sali w prywatnym domu mieszkalnym, a takie na pewno musiały występować) - np. wsie nad Bugiem na Podlasiu i Lubelszczyźnie.^[3] W opracowaniu nie ujęto również problematyki budownictwa sakralnego mennonitów na ziemiach wschodnich dawnej Rzeczypospolitej - głównie na Wołyniu i Podolu, pomimo dostępnych przekazów dotyczących występowania i wyglądu budynków domów modlitwy np. we Lwowie.

Proces kształtowania się typu mennonickiego budownictwa sakralnego odbywał się w sposób ewolucyjny, wynikający z ograniczeń społeczno - politycznych stosowanych wobec inowierców w XVI-wiecznych Prusach. W początkowym okresie nabożeństwa odbywały się w domach prywatnych bądź przystosowanych do funkcji sakralnych zabudowaniach gospodarczych (Elbląg 1590). Pod koniec XVI w. mennonici zaczęli wznosić pierwsze budynki wyłącznie o funkcji sakralnej, w konstrukcji szkieletowej oraz o prostym wyglądzie przypominającym budynki gospodarcze (Mątawy 1568). Lecz dopiero w początkach XVII w. mennonici na terenie Polski wytworzyli własny, charakterystyczny typ budynku sakralnego, budowany z powodzeniem na całym terenie ich osadnictwa aż po połowę XIX w. Pierwszy, odnotowany w źródłach budynek tego typu powstał w Sosnówce pod Chełmnem w 1618 r., największa ich ilość pochodziła jednak z XVIII w. (Lubieszewo 1768, Adamowo 1783, Barcice 1728, Jezioro 1728, Orłowskie Pole 1751, Stogi 1768, Suchowo 1755, Tujce 1768, Żuławki - Niedzwiedzica 1768). Był to typ budynku drewnianego, zbudowanego w drewnianej konstrukcji zrębowej na rzucie prostokąta, nakrytego wysokim dachem dwuspadowym. Stosowanie konstrukcji zrębowej było niewątpliwym wpływem polskiej tradycji budowlanej. Budynki przypominały wyglądem duże chałupy, spichlerze czy stodoły, co wynikało z ograniczeń stosowanych wobec inowierców, których budynki sakralne nie mogły posiadać żadnych cech pełnionej funkcji sakralnej.

Przełom w mennonickiej architekturze sakralnej nastąpił w około połowy XIX w. Przyczyny tego faktu upatrywać należy w procesie stopniowej asymilacji kulturowej środowisk mennonickich. Bogacenie się, chęć uczestniczenia w życiu publicznym, spowodowały otwarcie się gmin mennonickich, czego efektem stała się weryfikacja dotychczasowych norm społecznych i religijnych, w tym również odejście od tradycyjnego wzoru drewnianego domu modlitwy. Większość nowo powstających po poł. XIX w. budynków wzorowana została na architekturze kościołów protestanckich, dostosowanych jedynie do potrzeb mennonickich poprzez redukcję wielkości wieży. Dominuje typ bezwieżowego kościoła o formach modnego neogotyku (Barcice 1866, Elbląg 1900, Jezioro 1865, Mątawy 1898, Rozgart 1890, Tujce 1892) lub eklektyzmu (Gdańsk 1819, Wymyśle Nowe 1864, Grupa 1866) oraz pozbawionego wyraźnych elementów zdobniczych.

W trakcie przeprowadzonych dotychczas badań odnotowano występowanie 44 budynków mennonickich domów modlitwy w 28 miejscowościach na terenie Polski, z czego do chwili obecnej zachowało się jedynie 9 obiektów. Większość budynków znikła w sposób naturalny, na skutek zniszczenia drewnianego budulca z jakiego były wzniesione oraz zostały zastąpione nowymi obiektami. Ostateczne zniszczenia przyniosły końcowe walki II Wojny Światowej oraz opuszczenie przez mennonitów terenów, na których przebywali przez cztery stulecia. Budynki mennonickich domów modlitwy w większości zaadaptowane zostały na potrzeby świątyń katolickich, a te które nie były użytkowane uległy całkowitej destrukcji w okresie powojennym. Los taki spotkał ostatnie przykłady tradycyjnych, drewnianych budynków w Sosnówce (rozebrany w początkach lat 80-tych. XX w.) oraz w Żuławkach - Niedźwiedzicy (spalony w 1990 r.). Natomiast trzy kolejne budynki, w Jeziorze, Sadach oraz Nowym Wymyślu są nadal nieużytkowane i znajdują się w złym stanie technicznym.

Obecnie czynione są starania, mające na celu opracowanie naukowe istniejących jeszcze obiektów wraz z zapewnieniem im ochrony konserwatorskiej, jako zachowanych pozostałości dziedzictwa kultury sakralnej zamieszkujących ziemie polskie mennonitów.

KATALOG:

Poniższy katalog zawiera możliwie pełną (na obecny stan badań) listę obiektów, zarówno istniejących do chwili obecnej, jak i nieistniejących. Poszczególne punkty hasła katalogu uszeregowane są w kolejności alfabetycznej miejscowości i obejmują następujące dane:

Nazwę miejscowości z domem modlitwy zgodną z obowiązującym podziałem administracyjnym kraju w odniesieniu do danej gminy i województwa.

1. Najczęściej używaną i spotykaną w literaturze przedmiotu niemiecką nazwę lub nazwy miejscowości i gminy mennonickiej, w której znajdował się obiekt. W dwu przypadkach (Żuławki - Niedźwiedzica i Błotnica - Głęboczek) podana jest dwuczłonowa nazwa gminy, lokalizacja budynku w konkretnej miejscowości podana jest w dalszej części hasłach katalogu.

2. Przynależność gminy do społeczności mennonitów tzw. fryzyjskich lub flamandzkich. Zasadnicze różnice na tle doktrynalnym pomiędzy obiema grupami miały swoje odzwierciedlenie w obyczajach, zachowaniu oraz wyglądzie osadników i w bezpośredni sposób wpływały na formę i okazałość wznoszonych przez nich budynków domów modlitwy.

3. Podstawową historię funkcjonowania gminy bezpośrednio związaną z jej powstaniem jako ośrodka religijnego z domem modlitwy. Podstawę hasła stanowią dane dotyczące bezpośredniej historii budynku - jego daty budowy, remontu, wyposażenia czy w końcu zniszczenia.

4. Skrótowy i w miarę ogólny opis budynku, nie będący jego szczegółową charakterystyką a formą przedstawienia obiektu do celów analizy i systematyki. W przypadku, gdy pozwalały na to źródła, opisane zostały również budynki nieistniejące. Opis pominięto w przypadku braku jakichkolwiek przekazów co do wyglądu i konstrukcji budynku. W kilku przypadkach wysunięto przypuszczalną hipotezę określającą możliwą formę budynku.

5. Podstawową literaturę bezpośrednio związaną z daną pozycją katalogową.

Integralnym uzupełnieniem opisu katalogowego są ilustracje i zdjęcia zamieszczone w tekście. W przypadku obiektów istniejących do chwili obecnej załączono zdjęcia oraz aktualny rzut przyziemia budynku - przy budynkach przekształconych pokazano próbę rekonstrukcji stanu pierwotnego. W odniesieniu do obiektów nieistniejących zebrano maksymalnie pełną dokumentację fotograficzną pochodzącą z dostępnej literatury przedmiotu oraz materiałów ewidencyjnych znajdujących się w oddziałach Służby Ochrony Zabytków. Jednakże pełen obraz możliwej do przedstawienia ikonografii budownictwa sakralnego mennonitów będzie możliwy dopiero po przeanalizowaniu zasobów fotograficznych środowisk mennonickich na zachodzie Europy oraz w Stanach Zjednoczonych - zbiorów prywatnych potomków osadników mennonickich mieszkających przed wojną na terenach Polski. Pozyskanie tych źródeł pozwoli zapewne na szczegółowsze określenie formy budynków, które w większości istniały jeszcze do końca działań wojennych w 1945 r., a do których brak jest ogólnodostępnych źródeł ikonograficznych.

* * *

ADAMOWO, gm. Elbląg, woj. warmińsko - mazurskie.

Adamowo, 1783 r., Mennonite Encyklopedia, Vol. 1, Scottdale 1955-59.

1. ELLERWALD

2. Gmina flamandzka.

3. Część wiejska gminy Elbląg - Ellerwald. Pozwolenie Rady Miejskiej Elbląga na wybudowanie domu modlitwy w Adamowie wydane zostało 28 września 1783 r. Pierwsze nabożeństwo w wybudowanym już wcześniej budynku odprawione zostało 5 października 1783 r. Budynek zniszczony został w czasie II Wojny Światowej.

4. Budynek drewniany, w stylu tradycyjnych XVIII-wiecznych mennonickich budynków sakralnych. Drewniany, nakryty dachem dwuspadowym z pokryciem słomianym. Wygląd budynku znany jedynie z ilustracji zamieszczonej w Mennonite Encyklopedia.

5. - E. Händiges, Beiträge zur Geschichte der Mennoniten-Gemeinde Elbing - Ellerwald, Weierhof/Pfalz 1938.
- E. Kizik, op.cit.
- P.J. Klassen, A Homeland for Strangers. An introduction to Mennonites in Poland and Russia, Fresno 1989.
- Mennonite Encyklopedia, Vol. 1, Scottdale 1955-59, s. 176-177.

BARCICE, gm. Ryjewo, woj. pomorskie.

1. TRAGHEIMERWEIDE, SCHWEINGRUBE, ZWANZIGERWEIDE

2. Gmina fryzyjska zwana "Waterlander".

3. Podmokłe tereny łąk i pastwisk w okolicach Barcic zasiedlone zostały w 1724 r. przez mennonitów, którzy wyemigrowali z okolic Memla w Prusach Książęcych. Była centrum religijnym dla 27 wsi i 2 miast, w których zamieszkiwali mennonici na nizinach w okolicach Sztumu. Początkowo gmina zwana była Schweingrube, od ok. 1820 r. stara nazwa była stopniowo zastępowana przez Barcice (Tragheimerweide). W latach 1892-1929 używana była nazwa Zwanzigerweide, ponieważ w 1892 r. obie wsie (Barcice i Zwanzigerweide) były połączone razem. W 1929 r. w związku z określeniem granic geograficznych gmin powróciła nazwa Barcice. Gmina posiadała filie w Kwidzyniu, Jerczewie i Pastwie. W XIX w. liczebność gminy zmniejszyła się w związku z silną emigracją na tereny południowej Rosji.

W 1728 r. Biskup Chełmiński zezwolił na zbudowanie pierwszego domu modlitwy. Został on powiększony w 1763 r. Nowy, murowany budynek wzniesiono w 1866 r. w miejscu starego. W 1892 r. wyposażenie wzbogacone zostało w nowe organy. Budynek ten został zniszczony w 1945 r.

4. a) Pierwszy budynek domu modlitwy zbudowany był z drewna w stylu tradycyjnych mennonickich budynków sakralnych.

b) Nowy z 1866 r. wzniesiony został z cegły, w stylu neogotyckim.

5. - B. Ewert, Geschichtlisches aus der Mennonitengemeinde Heubuden-Marienburg, Christlicher Gemeinde Kallendar, Bd 43, 1949, s. 48-61.

- Mennonite Encyklopedia, op. cit., Vol. 4, s. 741-742.

- H. Wiebe, Das Siedlungswerk Niederländischer Mennoniten im Weichseltal zwischen Fordon und Weissenberg bis zum Ausgang des 18. Jahrh., Marburg/Lahn 1952.

BŁOTNICA - GŁĘBOCZEK, gm. Stare Kurowo, woj. lubuskie.

1. BRENKENHOFFSWELDE-FRANZTAL

2. Gmina flamandzka.

3. Początek gminy datuje się na 1765 r., kiedy 35 rodzin mennonickich przeniosło się z osad w Przechówce i Jeziorce do Nowej Marchii, w celu zagospodarowania zalewowych terenów nad Wartą i Notecią. Z czasem zasiedlili kilka wsi w okolicach Gorzowa, których centrum znajdowało się w Błotnicy i Głęboczku.

Początkowo spotkania religijne odbywały się w domach prywatnych. Z czasem dostępne pomieszczenia stały się zbyt małe, zaistniała potrzeba budowy własnego domu modlitwy. Teren pod budynek został przekazany bezpłatnie przez rząd, a fundusze na budowę zostały darowane przez mennonitów z Prus i Holandii.

8 listopada 1778 r. odbyło się pierwsze nabożeństwo w nowo wybudowanym budynku w Błotnicy.

W 1787 r. własny dom modlitwy wybudowali również mieszkańcy Głęboczka, dzięki składkom mennonitów z Hamburga i Holandii.

Rozwój wspólnoty mennonickiej w Nowej Marchii został zahamowany w 1831 r., kiedy Fryderyk Willchelm III cofnął wszystkie dotychczasowe przywileje mennonitów. Rozpoczęła się migracja na tereny Rosji, zakończona opuszczeniem tych terenów przez ostatnie rodziny w 1834 r.

Budynki domów modlitwy przez jakiś czas używane były jako kościoły protestanckie, z czasem zostały rozebrane.

4. Brak danych co do wyglądu i formy budynków. Wiadomo jedynie, iż połączone były ze szkołą. Zapewne drewniane, zbliżone kształtem do wzorów z Jeziorki czy Przechówki.

5. - A. Hänseler, Mennoniten im Netzebruch, Mennonitische Blätter, 1928, s. 90-92.

- Mennonite Encyklopedia, op. cit., Vol. 1, s. 416-417 i Vol. 3, s. 844-845.

- B.H. Unruch, Die Mennoniten in der Neumark, Gemeinde - Kallendar, 1941, s. 58-76.

ELBLĄG, gm. loco, woj. warmińsko - mazurskie.

Elbląg, 1590 r.

Elbląg, 1900 r.

Elbląg, 1900 r.

1. ELBING

2. Gmina flamandzka.

3. Pierwsi mennonici osiedlili się w Elblągu i okolicach już w poł. XVI w. Początkowo większa część społeczności gminy zamieszkiwała wiejskie terytoria Elbląga, z powodu zakazu osiedlania się wydanego przez króla Zygmunta III w samym mieście było ich bardzo niewielu. Przyczyną zakazu osiedlania się mennonitów na terenie miasta była niechęć kupców polskich i niemieckich, widzących w nich groźną konkurencję ekonomiczną.

Mennonici z miasta i z jego wiejskich okolic od początku stanowili jedną gminę Elbląg - Ellerwald, ze wspólnie wybieranymi starszymi, pastorami i diakonami.

Pierwszy dom modlitwy zorganizowany został już w 1590 r. na piętrze kamienicy należącej do obywatela miasta Josta von Kampen (przy ul. Kurze Hinterstrasse 8, obecnie Garbary 12). Budynek ten służył gminie do 1900 r., kiedy to wzniesiono nowy i większy murowany budynek, usytuowany na Wyspie Spichrzów (Berlinenstrasse 20). W posiadaniu mennonitów budynek był do 1945 r. Po wojnie, wyremontowany ze zniszczeń, stał się siedzibą parafii Kościoła Polskokatolickiego.

W 1809 r. gmina elbląska zjednoczyła się z wiejską gmina w pobliskim Wikrowie (Wickerau). Obie gminy posiadały wspólnie jednego starszego, sześciu nauczycieli i trzech diakonów.

Na przełomie XIX w. nastąpił rozłam wśród miejskiej społeczności mennonitów elbląskich. Wykształcona część gminy, skupiona wokół pastora Carla Hardera z gminy w Królewcu, i dążąca do większego otwarcia na świat, odłączyła się od starej gminy powołując Kościół Mennonitów Elbląskich. Nowa gmina podległa gminie w Królewcu skupiała początkowo 24 rodziny. Pastor Herder odprawiał nabożeństwa raz na 2 tygodnie w nowym domu modlitwy wybudowanym w 1852 r. przy Reifenbahnstrasse. Od 1869 r. Herder przeniósł się na stałe do Elbląga i gmina coraz bardziej się rozrastała. Budynek domu modlitwy nie posiadał żadnych zewnętrznych oznak pełnionej funkcji sakralnej. Został on zrujnowany w 1945 r.

4. a) Opis wnętrza pierwszego miejsca modlitwy z 1590 r. znany jest dzięki krótkiemu przekazowi M.G. Fuchsa z początków XIX w. Zlokalizowany był w zwykłej kamienicy mieszczańskiej w zabudowie szeregowej, przystosowanej do celów sakralnych. Parter budynku zajmowały pomieszczenia mieszkalne. Sala modlitewna mieściła się na piętrze budynku, posiadała rozmiary - 8,7 metra długości na 5,6 metra szeokości i prawie 6 metrów wysolości. Na ścianie wschodniej i północnej znajdowały się empory. Nad nią na poddaszu znajdował się dodatkowa sala wykorzystywana w przypadku dużej ilości wiernych i przepełnienia sali głównej. W celu lepszej słyszalności kazania pomiedzy obydwiema salami istniał otwór pośrodku stropu otwierany na czas odprawiania nabożeństwa. Nad wejściem do budynku umieszczony był odpowiedni napis świadczący o jego sakralnym charakterze - kamienna tablica z wykutym napisem i złoconymi literami: "Kościół Mennonitów".

Jako jeden z nielicznych budynków położonych na Starym Mieście w Elblągu przetrwał zniszczenia wojenne, wyremontowany pełni obecnie funkcje mieszkalne i użytkowe.

Powyższy dom modlitwy stanowił jedyny na terenach Polski przykład lokowania funkcji sakralnych w miejskim budynku o charakterze typowo mieszkalnym, pozostałe przykłady adaptowania pomieszczeń w budynkach mieszkalnych na sale modlitewne znane są jedynie z terenów wiejskich.

b) Budynek z 1900 r., murowany z cegły , w stylu neogotyckim. Orientowany na rzucie prostokąta, wnętrze jednoprzestrzenne, od zachodu dwa małe pomieszczenia, nad nimi empora chóru. Elewacja frontowa z centralnym ryzalitem, w którym wejście główne, po bokach dwa zwieńczone ostrołukowo okna (obecnie częściowo zamurowane). Nad ryzalitem okrągłe okno z witrażem, szczyt wieńczy mała wieżyczka - sygnaturka. Elewacje boczne, pięcioosiowe z czterema oknami, między nimi schodkowe skarpy. Budynek przykryty dachem dwuspadowym, krytym blachą. W stylu charakterystycznym dla XIX-wiecznego budownictwa sakralnego mennonitów.

c) Dom modlitwy Kościoła Mennonitów Elbląskich - brak jakichkolwiek danych, zapewne murowany, bez cech stylowych.

5. - M.G. Fuchs, Beschreibung der Stadt Elbing und ihres Gebietes, Bd 2, Elbing 1821, s. 302-307.

- E. Händiges, Beiträge..., op. cit.

- E. Kizik, op. cit.

- P.J. Klassen, op. cit.

- Mennonite Encyklopedia, op. cit., Vol. 1, s. 176-177.

DZIEWIĘĆ WŁÓK, gm. Pruszcz Gdański, woj. pomorskie.

1. NEUNHUBEN

2. Gmina flamandzka.

3. Gmina została założona w 1659 r., początkowo połączona była z gminą z Gdańska, jako jej część wiejska. W 1791 r. w dużym stopniu uniezależniła się. W 1826 r., gdy gmina miejska w Gdańsku zatrudniła własnego, opłacanego pastora, gmina wiejska z Dziewięciu Włók przyłączyła się jako filialna do gminy w Żuławkach - Niedźwiedzicy. W 1845 r. wybudowała swój własny mały dom modlitwy w niedalekim Przejazdowie (Quadendorf), gdzie członkowie spotykali się 2 razy w miesiącu. Budynek ten został zniszczony najprawdopodobniej pod koniec wojny.

4. Brak danych dotyczących wyglądu budynku.

5. - Mennonite Encyklopedia, op. cit., Vol. 2, s. 856 i Vol. 4, s. 237.

GDAŃSK, gm. loco, woj. pomorskie.

Gdańsk, 1819 r., H.G. Mannhardt, Die Danziger Mennonitengemeinde. Ihre Entstehung und ihre Geschichte von 1569-1919, Danzig 1919.

Gdańsk, 1819 r., rys. M. Piątkowska, 1982 r.

1. DANZIG

2. Od samego początku w mieście istniały dwie gminy - większa i dominująca flamandzka oraz mniejsza fryzyjska. W 1808 r. nastąpiła unia obu gałęzi, jej efektem było powstanie zjednoczonej Gminy Mennonitów Gdańskich.

3. Pierwsi mennonici pojawili się w Gdańsku ok. 1530 r. Skupiali się na przedmieściach miasta, gmina flamandzka początkowo w Szkotach, następnie na Zaroślaku, a gmina fryzyjska na Nowych Ogrodach.

Gmina flamandzka - zwana "Petershagen" - nabyła w 1648 r. w pobliżu bramy miejskiej prowadzącej na Zaroślak parcelę, na której wybudowała dom modlitwy (prawa własności do działki zostały przeniesione na gminę dopiero w 1732 r.). Według innych źródeł do celów kultowych przysposobiono dwa budynki zakupione na Zaroślaku w 1727 r. za sumę 4 tys. florenów (E. Kizik, op. cit.). Obok domu modlitwy wzniesiono mały przytułek dla starców. Budynki te spłonęły w 1734 r. podczas oblężenia Gdańska przez Rosjan.

Dzięki pomocy mennonitów z Prus i Holandii zostały one następnie odbudowane (koszt wyniósł ponad 11 tys. florenów). W 1805 r. budynek domu modlitwy został kompletnie przebudowany, dodano również organy. Budynek ten spłonął ponownie podczas oblężenia miasta w 1813 r.

Gmina fryzyjska - znacznie mniej liczebna, także posiadała swój dom modlitwy zlokalizowany na przedmieściach w Nowych Ogrodach (Neugarten). Został on zbudowany (lub przystosowany do celów religijnych) w 1636 lub w 1638 r. W 1788r. budynek został rozbudowany i wyposażony w małe organy. Spłonął w 1806 r. podczas oblężenia Gdańska przez Francuzów.

W 1808 r. obie gminy zjednoczyły się w "Vereinigten Friesischen und Flamischen Mennonitengemeinde", korzystając początkowo (do 1813 r.) ze starego flamandzkiego domu modlitwy na Zaroślaku. Wobec przeprowadzenia się w międzyczasie większości mennonitów na teren miasta, zaistniała potrzeba budowy nowego budynku w mieście. Odpowiednia działka zakupiona została w 1816 r. 12 września 1819 r. nastąpiło poświęcenie nowego domu modlitwy zjednoczonej gminy. Wg materiałów ewidencyjnych (znajdujących się w WOSOZ w Gdańsku) autorem budynku był mistrz murarski Brettschneider i cieśla Fuchs, teza ta nie znajduje jednak potwierdzenia w innej literaturze przedmiotu. Budynek ten uległ częściowemu spaleniu podczas II Wojny Światowej, w 1947 r. obudowany został w formie pierwotnej, z otynkowaniem większości szkieletu konstrukcji i pozostawieniem widocznych jedynie pionowych słupów. W 1967 r. został przejęty przez Zjednoczony Kościół Ewangeliczny. Ostatni remont, przeprowadzony w 2003 r. doprowadził do ujednolicenia kolorystycznego całości elewacji, przez co nastąpiło całkowite zatarcie pierwotnego charakteru oraz wyglądu budynku.

4. a) O wcześniejszych budynkach brak jakichkolwiek wiadomości.

b) Istniejący budynek z 1819 r. zbudowany jest w konstrukcji szkieletowej, konstrukcję tworzą słupy sosnowe o przekroju 35x45 i 45x45 cm, wypełnione murem ceglanym. W ostatnich latach obiekt poddany został pracom remontowym, w trakcie których całkowicie zmieniono pierwotny wygląd budynku z widocznym układem konstrukcji szkieletowej poprzez otynkowanie i ujednolicenie kolorystyczne elewacj. Niepodpiwniczony, z ceglanymi fundamentami. Na planie prostokąta, wnętrze jednoprzestrzenne z emporą w części północnej i wywyższoną częścią ołtarzową wraz z zakrystią.

Bryła budynku prosta, o jej charakterze stanowią słupy konstrukcji ozdobione na kształt pilastrów, między nimi zakończone półkoliście okna. Ściany zwieńczone są formą zbliżoną do belkowania z gzymsem, architrawem oraz fryzem. Całość budynku wieńczy bardzo charakterystyczny dach o przekroju parabolicznym, o formie wyjątkowej wśród mennonickich domów modlitwy. Dach pokryty jest dachówką holenderką. Bryłę wzbogacają trzy przybudówki mieszczące kruchty wejściowe i zakrystię.

Budynek przypomina stylistycznie rozwiązania spotykane w sakralnej architekturze protestanckiej na terenach Holandii, Niemiec czy Prus. Poprzez to stanowi niewątpliwy przykład asymilacji kulturowej mennonitów gdańskich oraz ich szerszych "światowych" horyzontów. Budynek ten jest niewątpliwie przykładem najlepszej stylowo architektury wśród mennonickich domów modlitwy.

5. - E. Kizik, op. cit.

- H.G. Mannhardt, Die Danziger Mennonitengemeinde. Ihre Entstehung und ihre Geschichte von 1569-1919, Danzig 1919.

- Mennonite Encyklopedia, op. cit., Vol. 2, s. 7-12.

- J. Stankiewicz, B. Szernier, Gdańsk, Warszawa 1959, s. 174, 259, 351.

GRUPA, gm. Dragacz, woj. kujawsko - pomorskie.

Grupa, 1866 r., L. Strobbe, Montau - Gruppe. Ein Gedenkblatt an die Besiedlung der Schwetz - Neuenburger Niederung durch holländische Mennoniten im Jahre 1568, Graudenz 1918.

1. GRUPPE, OBER-GRUPPE

2. Gmina fryzyjska.

3. Osadnicy mennoniccy pojawili się w Grupie w XVI-XVII w. Zrzeszeni byli w gminie w Mątawach. W 2 poł. XVIII w. Grupę zamieszkiwało już tak wielu mennonitów, że z powodu znacznej odległości do Mątaw około 1776 r. zbudowali swój własny dom modlitwy. Od tego czasu w połączonej gminie Mątawy-Grupa istniały dwa domy modlitwy. Budynek uszkadzany przez częste powodzie, był odbudowywany w 1865 r. W 1866 r. gmina wzniosła nowy dom modlitwy, został on uroczyście poświęcony 7 października 1866 r. Koszty budowy wyniosły 6.756 talarów. W latach 1869-1920 Grupa oddzieliła się od gminy w Mątawach z powodu nieporozumień na tle ideologicznym (patrz MĄTAWY), tworząc samodzielną gminę z własnym domem modlitwy.

4. a) Dom modlitwy z 1776 r. (odbudowywany w 1866 r.) był zapewne budynkiem drewnianym, charakterystycznym dla XVIII-wiecznego mennonickiego budownictwa sakralnego.

b) Nowy budynek z 1866 r. wzniesiono z cegły, o stylistyce łączącej neogotyk z elementami stylu arkadowego (Rundbogenstil). Na rzucie prostokąta, bezwieżowy, nakryty dachem dwuspadowym. Skromne elewacje posiadały duże okna umieszczone we wnękach, zwieńczone łukiem półkolistym oraz ozdobne, schodkowe szczyty ujęte narożnymi sterczynami. W szczytach zwieńczone półkoliście blendy oraz okrągłe okno.

5. - Mennonite Encyklopedia, op. cit., Vol. 2. s. 607.

- L. Strobbe, Montau - Gruppe. Ein Gedenkblatt an die Besiedlung der Schwetz - Neuenburger Niederung durch holländische Mennoniten im Jahre 1568, Graudenz 1918.

- H. Wiebe, op. cit.

JEZIORKI, gm. Lniano, woj. kujawsko - pomorskie.

1. KLEINSEE

2. Gmina flamandzka.

3. Pierwsi osadnicy mennoniccy osiedlili się w Jeziorce w 1727 r. Należeli do grupy staroflamandzkiej "Groningen" z centrum w Przechówce (patrz PRZECHÓWKO). Gmina powiększyła się w 1732 r. o 12 rodzin osadników z okolic Chełmna, którzy przesiedlili się z powodu prześladowań przez władze kościoła katolickiego. Prawdopodobnie nigdy nie była to gmina w pełni niezależna, ale ściśle zjednoczona z gminą w Przechówce.

Pomimo to budynek domu modlitwy powstał tu już w 1743 r.

Kiepskiej jakości ziemia i problemy ze strony władz kościoła katolickiego, powodowały intensywną emigrację osadników z Jeziorki. W 1765 r. duża część gminy przeniosła się do Błotnicy i Głęboczka nad Notecią. W XIX w. prawie wszyscy mennoniccy osadnicy zniknęli już z tego obszaru.

4. Brak jest jakichkolwiek wzmianek co do wyglądu i konstrukcji budynku. Sądzić jednak należy, iż był to budynek drewniany, w stylu budownictwa mennonickich domów modlitwy z Żuław.

5. - Mennonite Encyklopedia, op. cit., Vol. 3. s. 110.

- E. Ratzlaff, Im Weichselbogen. Mennonitensiedlungen in Zentralpolen, Winnipeg 1971.

- H. Wiebe, op. cit.

JEZIORO, gm. Markusy, woj. warmińsko - mazurskie.

Jezioro, 1865 r.

Jezioro, 1865 r.

1. THIENSDORF

2. Gmina fryzyjska zwana gminą "Małej Żuławy" ("Kleinwerder").

3. Powstanie osady datuje się na poł. XVI w. Gmina mennonicka powstała około 1607r., skupiała osadników mennonickich z wiejskich terenów na południe od Elbląga. Część członków wywodziła się z osiadłych na Małej Żuławie w 1604 r. i po wojnie 30-letniej czeskich Hutterytów.

Początkowo posługa religijna odbywała się w domach prywatnych i zabudowaniach gospodarczych. W 1728 r. gmina spotykała się w Markusach w domu starszego Melchiora Froese. W tym samym roku gmina otrzymała od Biskupa Chełmińskiego Ignacego Kretkowskiego pozwolenie na budowę własnego domu modlitwy, został on poświęcony już 27 kwietnia 1728 r. Na czas budowy spotkania odbywały się w tymczasowo przystosowanej do celów religijnych stodole, zaopatrzonej w okna i ławki.

W 1791 r. od gminy oddzieliła się część społeczności, budując swój własny dom modlitwy w Markusach (patrz: MARKUSY).

Stary budynek domu modlitwy w Jeziorze został w 1865 r. zastąpiony nowym, murowanym z cegły, istniejącym do dzisiaj. Po II Wojnie Światowej zamieniony został na magazyn Gminnej Spółdzielni.

4. a) Pierwszy budynek z 1728 r. - zapewne drewniany, w stylu tradycyjnych mennonickich budynków sakralnych.

b) Budynek z 1865 r. istnieje do chwili obecnej. Murowany z cegły, w stylu neogotyckim. Orientowany, na rzucie prostokąta, wnetrze jednoprzestrzenne nakryte stropem belkowym. Elewacja frontowa i tylna z centralnym ryzalitem mieszczącym pierwotnie zwieńczony ostrołukowo portal wejściowy (obecnie w powiększonym otworze prostokątne wrota wjazdowe), nad nim dwa częściowo zamurowane ostrołukowe okna z maswerkami doświetlające pierwotnie chór muzyczny. Ryzalit wieńczy rozetowy fryz opracowany w tynku. Po bokach ryzalitu dwa zwieńczone ostrołukowo okna z maswerkami (obecnie w dolnej części zamurowane). Nad ryzalitem dwa ostrołukowe okna i centralna blenda. Szczyt elewacji wieńczy ceglany fryz kroksztynowy, po bokach i centralnie elewacja zwieńczona sterczynami z iglicami. Elewacje boczne sześcioosiowe ze zwieńczonymi ostrołukowo oknami z maswerkami (analogiczne jak w elewacji frontowej i tylnej), w dolnej części zamurowanymi. Budynek nakryty dachem dwuspadowym krytym dachówką esówką.

5. - C.J. Dyck, An Introduction to Mennonite History, Scottdale 1972.

- E. Händiges, Vereinigte Mennonitengemeinde Thiensdorf - Markuschof. Zur 200-Jahrfeier des Baus der ersten Mennonitenkirche Thiensdorf im Kleinen Werder, Mennonitische Blätter, Bd 6, 1928, s. 56-58.

- E. Kizik, op. cit.

- Mennonite Encyklopedia, op. cit., Vol. 4, s. 710-711.

- H. Wiehler, Aus der Geschichte der Vereinigten Mennonitengemeinde Thiensdorf - Markushof, Mennonitische Blätter, Bd 10, 1928, s. 92-94 i Bd 11, s. 99-100.

LUBIESZEWO, gm. Nowy Dwór Gdański, woj. pomorskie.

Lubieszewo, 1768 r., B. Schmid, Die Bau- und Kunstdenkmäler des Kreises Marienburg, Danzig 1919.

Lubieszewo, 1768 r., V. Zirkwitz, Das Dorf um Danzig, Danzig 1940.

1. LADEKOPP

2. Gmina flamandzka, część mieszkańców fryzyjskich należała do gminy w Orłowskim Polu.

3. W XVII i początku XVIII w. mennonici zamieszkujący tereny okolic Lubieszewa zrzeszeni byli w gminie Wielkiej Żuławy z siedzibą w Gdańsku. Od czasu podziału gminy Wielkożuławskiej w latach 1735-40 na cztery części, powstaje samodzielna gmina w Lubieszewie zwana "Orloff Quarter". Posiadały one własnych pastorów i diakonów, ale starszy z Gdańska nadal obsługiwał wszystkie cztery części.

W 1768 r. gmina dzięki zgodzie Biskupa Chełmińskiego wybudowała własny dom modlitwy, mogący pomieścić ok. 600 osób. Dla członków gminy zamieszkujących południowo-zachodnie tereny gminy wybudowano w 1800 r. filialny dom modlitwy w Pordenowie (patrz: PORDENOWO). W 1882 gmina połączyła się z gminą w Orłowskim Polu (patrz: ORŁOWSKIE POLE).

Budynek zniszczony został podczas walk w końcu II Wojny Światowej.

4. Budynek drewniany, w stylu tradycyjnych mennonickich budynków sakralnych. Zbudowany w konstrukcji zrębowej, szerokości 12,5 m., długości 23,1 m. Orientowany, zbudowany na planie prostokata, nakryty dachem dwuspadowym krytym dachówką esówką. Okna i drzwi prostokątne, nad emporami dwukondygnacyjny układ małych okien. Szczyty deskowe, naroża zrębu ścian ozdobnie szalowane. Układ wnętrza zbliżony jak w domu modlitwy w Stogach - od wschodu pomieszczenie pastora, sień z kuchnią i izba starszego, do nich przylegała od zachodu sala nabożeństw z emporami na ścianach wschodniej i północnej, podczas gdy przy ścianie południowej stały na podwyższeniu ławki dla starszego, pastorów i diakonów oraz kazalnica.

5. - Mennonite Encyklopedia, op. cit., Vol. 3, s. 267.

- B. Schmid, Die Bau- und Kunstdenkmäler des Kreises Marienburg, Danzig 1919, s. 114-115.

- J. Stankiewicz, Zabytki budownictwa i architektury na Żuławach, Rocznik Gdański, nr 15/16, 1956-1957, s. 533.

- V. Zirkwitz, Das Dorf um Danzig, Danzig 1940, s. 12-13 i 36-37.

MALBORK, gm. loco, woj. pomorskie.

1. MARIENBURG

2. Budynek należał do gminy flamandzkiej w Stogach.

3. Mennoniccy mieszkańcy Malborka należeli do gminy flamandzkiej w Stogach.

Z powodu znacznej odległości, od początku istnienia gminy, nabożeństwa odbywały się w kilku miejscach (patrz: STOGI). Już w 1700 r. zakazano mennonitom spotkań religijnych na Vorschloss - ulicy w Malborku i zamkowych magazynach. Własny dom modlitwy wzniesiony został dopiero w latach 1906-07, uroczyste poświęcenie nastąpiło 23 czerwca 1907 r.

4. Brak danych. Budynek murowany, posiadał 350 miejsc siedzących.

5. - Mennonite Encyklopedia, op. cit., Vol. 2, s.730-735.

MAŁA NIESZAWKA, gm. Wielka Nieszawka, woj. kujawsko - pomorskie.

Mała Nieszawka, 1890 r.

Mała Nieszawka, 1890 r.

1. OBERNESSAU

2. Gmina fryzyjska.

3. Gmina mennonicka w Małej Nieszawce powstała już w poł. XVI w. W skład jej wchodzili osadnicy zamieszkujący głównie w Wielkiej i Małej Nieszawce, Kępie Korzenieckiej (naprzeciw Torunia), Koziborze, Dunilewie i Strońsku. Wywodziła się z gałęzi fryzyjskiej z Barcic zwanej "Waterlander".

Pierwszy poświadczony źródłowo budynek domu modlitwy wyświęcony został 11 sierpnia 1778 r., uległ on spaleniu wskutek uderzenia pioruna 11 czerwca 1889 r.

Obecnie istniejący budynek wzniesiony został w 1890 r., na miejscu poprzedniego. Autorem projektu i wykonawcą był bliżej nie znany budowniczy (być może pochodzenia mennonickiego) Kienow z Torunia.

Budynek wzniesiono dzięki wydatnej pomocy gmin mennonickich z Prus, Niemiec i Holandii w ciągu jednego roku, uroczystego poświęcenia nowej świątyni dokonał starszy gminy Hans Foth - 2 listopada 1890 r.

W 1775 r. część osadników przenosi się w górę Wisły i zakłada osadę Kazuń Niemiecki, w XIX w. liczebność gminy gwałtownie spada wskutek emigracji do Rosji i Ameryki, tak że w 1933 r. gmina liczy już tylko 12 osób. Ostatnie nabożeństwo mennonickie odbyło się 23 sierpnia 1944 r., następnie większość osadników wyemigrowała do Niemiec.

W 1945 r. budynek domu modlitwy był przejściowo wykorzystywany przez armię radziecką jako miejsce odosobnienia osób narodowości niemieckiej. Następnie przejęty został przez Kościół Katolicki i stanowi centrum parafii w Małej Nieszawce.

4. a) Pierwszy budynek, zapewne drewniany. Brak danych.

b) Budynek istniejący obecnie - usytuowany w centrum wsi, orientowany, wzniesiony na sztucznym pagórku wysokości ok. 1 m., otoczony drzewami. Zbudowany z drewna w konstrukcji zrębowej, nieszalowany. Wnętrze jednoprzestrzenne, nawa na rzucie prostokąta z niewydzielonym zamkniętym trójbocznie prezbiterium. W narożniku płd.-zach. znajduje się wydzielona mała zakrystia na rzucie prostokąta. Całość przykryta stropem płaskim. Budynek jednokondygnacyjny, nakryty dachem dwuspadowym, nad prezbiterium trójspadowym. Od frontu mała kruchta, nakryta daszkiem dwuspadowym, bogato zdobiona. Narożniki zrębu ozdobnie szalowane deskami imitującymi pilastry (z bazą i kapitelem). Budynek wieńczy mała wieżyczka z wydatnym gzymsem, nakryta wysokim daszkiem czterospadowym. Wybudowanie wieżyczki było wyjątkiem wśród świątyń mennonickich i było efektem chęci nadania budynkowi form bardziej reprezentacyjnych, bogatszych i nawiązania do formy XIX-wiecznych murowanych domów modlitwy z terenu Żuław. Stanowiło również niewątpliwy przejaw asymilacji kulturowej mennonitów w XIX w. oraz rozluźnienia nakazów religijnych.

5. - H. Czachowski, K. Nemere - Czachowska, Mennonici w Nieszawce, Spotkania z Zabytkami, nr 1, 1998, s. 24-25.

- Die Gemeinde zu Obernessau bei Thorn, Mennonitische Blätter, 1892, s. 99-101.

- H. Foth, Einweichung der Kirche zu Obernessau, Mennonitische Blätter, 1891, s. 15-18.

- A. Goertz, Mennoniten in der Thorner Niederungen, Westpreussen Jahrbuch, Bd 13, 1963, s. 123-128.

- W. Kerber, Die Kirche der Gemeinde Obernessau, Mennonitische Blätter, 1905, s. 29.

- W. Kerber, Die Kirche zu Nessau, Christlicher Gemeindekallendar, H. 15, 1906, s. 107-114.

- P.J. Klassen, op. cit.

- Mennonite Encyklopedia, op. cit., Vol. 4, s. 14.

- Mennonitisches Lexikon, Bd 3, Weierhof 1913 - Karlsruhe 1967, s. 285.

MARKUSY, gm. loco, woj. pomorskie.

1. MARKUSHOF

2. Gmina fryzyjska, do 1791 r. część gminy w Jeziorze, w latach 1791-1890 niezależna.

3. 21 kwietnia 1791 r. nastąpił rozłam w gminie fryzyjskiej w Jeziorze spowodowany podejściem do małżeństw mieszanych (patrz JEZIORO). Nowa gmina wybudowała swój własny dom modlitwy w tym samym roku w Markusach, pierwsze kazanie wygłoszone zostało w Święto Bożego Narodzenia 1791 r. Pozostała część gminy używała nadal starego budynku w Jeziorze.

Z czasem większość różnic ideologicznych uległa zatarciu i gminy na nowo zbliżyły się do siebie. 25 marca 1888 r. gwałtowny wylew Wisły poważnie uszkodził dom modlitwy w Markusach. Mennonici z Holandii i Niemiec zebrali pokaźną sumę na jego odbudowę pod warunkiem, że obie gminy znów się połączą i wybudują nowy dom modlitwy kompromisowo w Rozgarcie, bliżej Jeziora. 4 marca 1890 r. zjednoczona gmina przyjęła nazwę Jezioro - Markusy. Stary budynek w Markusach został odbudowany i był używany aż do czasu wybudowania budynku w Rozgarcie w 1890 r.

4. Budynek drewniany, typowy dla mennonickiego budownictwa sakralnego, z częścią mieszkalną dla pastora.

5. - E. Händiges, Vereinigte..., op. cit., s. 56-58.

- Mennonite Encyklopedia, op. cit., Vol. 3, s. 490-491.

- B. Schmid, op. cit., s. 171.

MĄTAWY, gm. Nowe, woj. kujawsko - pomorskie.

Mątwy, 1898 r.

Mątwy, 1898 r.

1. MONTAU, GROSSMONTAU

2. Gmina fryzyjska, istniała też mała społeczność flamandzka należąca do gminy w Przechówce.

3. Osada powstała ok. 1568 r. Była pierwszą wsią mennonicką powyżej Żuław na lewym brzegu Wisły. Stanowiła centrum dla osad mennonickich na terenie Niziny Sartowicko-Nowskiej. Od XVIII w. wobec silnego rozwoju placówki w Grupie gmina nosi nazwę Mątwy Grupa (Montau-Gruppe). Różnice ideologiczne spowodowane stosunkiem do służby wojskowej wiernych, spowodowały w 1869 r. oddzielenie się Grupy od gminy macierzystej w Mątawach. W 1920 r. obie gminy znów się połączyły.

Pod koniec XVIII w. duża część mieszkańców Mątaw wyemigrowała do osad w Błotnicy, Wymyślu i Kazuniu.

Pierwszy dom modlitwy wg źródeł powstał już w 1568 r. Był to budynek szkieletowy, pokryty strzechą. W 1859 r. był już tak zniszczony przez wiek i częste powodzie, że nadawał się tylko do przebudowy lub rozbiórki. Nowy, istniejący do dziś budynek, wzniesiony został w 1898 r. Większość kwoty ofiarowała na ten cel w testamencie diakonisa Marie Schröder. W 1899 r. w świątyni zainstalowane zostały organy. Od 1776 r. gminę obsługiwał również drugi dom modlitwy w Grupie (patrz: GRUPA).

Po II Wojnie Światowej budynek przeszedł w użytkowanie Kościoła Katolickiego z przeznaczeniem na kościół parafialny.

4. a) Pierwszy budynek z 1568 r. - szkieletowy, pokryty strzechą, zapewne o prostej bryle przypominajacej budynek gospodarczy.

b) Budynek orientowany, murowany z cegły w stylu neogotyckim. Nawa na rzucie prostokąta, od zach. nieznacznie wydzielony z nawy przedsionek ze schodami na chór. Nad nawą odkryta więźba dachowa ze zdobionymi, profilowanymi belkami. Od wschodu półkolista absyda pełniąca rolę prezbiterium z ołtarzem. Historycznie podwyższenie pełniło rolę kazalnicy. Do nawy od wschodu przylega niższa zakrystia, pełniąca obecnie rolę salki katechetycznej.

Budynek jednokondygnacyjny, nakryty dachem dwuspadowym, nad zakrystią trójspadowym. Dachy pokryte dachówką. Od frontu ozdobny ryzalit imitujący kruchtę wejściową, zegar oraz mała wieżyczka - sygnaturka nakryta wysmukłym daszkiem. Szczyty wschodni i zachodni ozdobione gzymsem schodkowym.

5. - Z. Ludkiewicz, po.cit.

- Mennonite Encyklopedia, op. cit., Vol. 3, s. 743-744.

- L. Strobbe, op. cit.

- H. Wiebe, op. cit.

NOWE WYMYŚLE, gm. Gąbin, woj. mazowieckie.

Nowe Wymyśle, 1864 r.

Nowe Wymyśle, 1864 r.

1. DEUTSCH WYMYSLE

2. Gmina flamandzka. Istniała też mała społeczność fryzyjska.

3. Data powstania Nowego Wymyśla (zwanego początkowo Olędry Czermińskie) nie jest jednoznaczna. Mennonite Encyklopedia podaje rok 1762, W. Marchlewski rok 1781. Założone zostało przez ewangelików niemieckich, dopiero z czasem większość gospodarstw we wsi wykupiona została przez mennonitów. Proces ten zakończył się w I poł. XIX w. Wymyśle stało się wsią prawie całkowicie mennonicką. Osadnicy pochodzili głównie z gmin flamandzkich z Przechówki i Montaw - Grupy (pierwsza fala z lat 1762-64). W latach 1818-24 dołączyli następni osadnicy z Przechówki oraz wsi Błotnica i Głęboczek na Notecią.

Czas wybudowania pierwszego domu modlitwy też nie jest jednoznaczny. Według Mennonite Encyklopedia pierwsza kaplica i szkoła zostały zbudowane pomiędzy rokiem 1764 a 1770. Budynek ten miał spłonąć pomiędzy rokiem 1860 a 1864. Z kolei W. Marchlewski podaje, iż pierwszy dom modlitwy powstał w 1813 r. Był podzielony na dwie części, w jednej odbywały się spotkania religijne, a druga pełniła funkcję szkoły. Budynek ten spłonął podczas pożaru Wymyśla w 1845 r., na jego miejscu wzniesiono w 1854 r. szkołę.

Pewna jest dopiero historia nowego, istniejącego obecnie budynku domu modlitwy. Wzniesiony został w 1864 r., na działce oraz z materiału ofiarowanego przez Michaela Lotera. Poważnie ucierpiał podczas I Wojny Światowej, odbudowany został w 1924 r. dzięki pomocy mennonitów z USA.

W 2 poł. XIX w. wśród mennonitów nasiliły się ruchy reformatorskie związane z ruchem baptystycznym. Ich efektem było powstanie Kościoła Braterskiego (Mennoniten Bruder Gemeinde - MBG). Około 1884 rozpoczął on bardzo silną działalność misyjną w Wymyślu. Jej efektem było przyłączenie się do 1895 większości mieszkańców wsi, a w 1907 r. starszego gminy z Wymyśla do Kościoła Braterskiego. W związku z tym budynek domu modlitwy przeszedł pod zwierzchność MBG. Nieliczni członkowie starej gminy przeszli pod zwierzchność gminy w Kazuniu, a spotkania religijne odbywały się w przystosowanym do tego celu domu mieszkalnym. Budynek ten został rozebrany w końcu lat 90-tych XX w.

4. a) Pierwszy budynek brak danych - zapewne drewniany, w stylu tradycyjnych mennonickich budynków sakralnych.

b) Nowy dom modlitwy z 1864 - orientowany, murowany i tynkowany. Na rzucie prostokąta, wnętrze dwudzielne, od zachodu znajdował się przedsionek z zakrystią od wschodu jednoprzestrzenna sala spotkań z chórem nad pomieszczeniami części zachodniej. Wejście główne znajdowało się pośrodku ściany szczytowej (obecnie zamurowane). Budynek posiadał dekorację malarską ścian sali modlitewnej, w chwili obecnej częściowo zamalowaną. Budynek jednokondygnacyjny, nakryty dachem trójspadowym. Dach pokryty blachą ocynkowaną. Elewacje z prostokątnymi oknami obwiedzionymi opaską, ozdobnie boniowane, zwieńczone gzymsem. W szczycie frontu okno zwieńczone ostrołukowo. Szczyt budynku zwieńczony małym, żeliwnym krzyżykiem. W chwili obecnej budynek znajsuje się w bardzo złym stanie technicznym, i zagrożony jest rozbiórką.

c) Na drugą salę modlitewną zaadaptowane zostały dwa pomieszczenia w istniejącym domu mieszkalno-gospodarczym z poł. XIX w. Znajdowały się w części szczytowej budynku, od pozostałych pomieszczeń mieszkalnych oddzielone były przelotową sienią. Pomieszczenia rozdzielała ściana, w której znajdowały się trzy otwory drzwiowe. Drzwi płycinowe były malowane ornamentem kwiatowym. Drzwi te umożliwiały optyczne stworzenie jednej, dużej przestrzeni modlitewnej. Budynek nie posiadał żadnych innych cech budynku sakralnego.

5. - P. Fijałkowski, op. cit.

- W. Marchlewski, Mennonici w Polsce (O powstaniu współnoty mennonitów Wymyśla Nowego), Etnografia Polska, T. XXX, z. 2, 1986.

- W. Marchlewski, Przyczynek do dziejów..., op.cit.

- W. Marchlewski, Studium ruralistyczne wsi Wymyśle Nowe, Warszawa 1984, mps w oddziale WUOZ w Płocku.

- Mennonite Encyklopedia, op. cit., Vol. 1, s. 42-43.

- E. Ratzlaff, op. cit.

- J. Szałygin, Katalog zabytków..., op. cit., s. 150-153.

NOWY KAZUŃ, gm. Czosnów, woj. mazowieckie.

Nowy Kazuń, 1892 r.

Nowy Kazuń, 1892 r.

1. DEUTSCH-KAZUN

2. Gmina mieszana flamandzko-fryzyjska.

3. Początek gminy datuje się na rok 1776. Była to wówczas najbardziej na wschód wysunięta osada mennonicka na terenach polskich. Osadnicy pochodzili głównie ze wsi fryzyjskich z okolic Chełmna i Grudziądza - zwłaszcza Mątaw-Grupy, Sosnówki i Nieszawki. Pierwszy dom modlitwy zbudowany został w 1823 r. Uległ on zniszczeniu podczas wylewu Wisły w 1891 r. Nowy, istniejący do dzisiaj budynek wzniesiono już za wałem wiślanym, uroczysta konsekracja nastąpiła 30 października 1892 r. Budynek ten poważnie ucierpiał podczas walk I Wojny Światowej, został odbudowany ze zniszczeń w 1924 r. Na okres roku wszyscy członkowie gminy byli zmuszeni korzystać ze świątyni w Nowym Wymyślu.

Od 1923 r. w Kazuniu rozpoczyna ożywioną działalność misyjną Kościół Braterski (patrz WYMYŚLE). Wydaje się jednak, że nie był nigdy na tyle silny, by przejąć istniejący budynek domu modlitwy.

Funkcje sakralne budynek pełnił do 1945 r. Następnie wykorzystywany był jako budynek szkolny, od 1960 r. jako siedziba gminy oraz posterunek Milicji Obywatelskiej. Obecnie budynek znacznie przebudowany pełni funkcje mieszkalne.

4. a) O pierwszym budynku brak informacji.

b) Istniejący obecnie budynek domu modlitwy - drewniany, o formie pośredniej pomiędzy budynkiem mieszkalnym a sakralnym. Na rzucie prostokąta, obecnie wnętrza znacznie przekształcone. Historycznie większą część budynku zajmowała sala nabożeństw z oknami z trzech stron, do której prowadziła centralnie usytuowana długa sień. Po jej bokach cztery pomieszczenia pełniące funkcję mieszkalną oraz mieszczące szkołę. Wejście pośrodku ściany szczytowej. Budynek konstrukcji zrębowej, mieszanej z sumikowo-łątkową, szalowany deskami. Wnętrza tynkowane. Ściany zwieńczone wydatnym gzymsem okapowym, całość nakryta dachem dwuspadowym, krytym blachą.

5. - P. Fijałkowski, Mennonici na Mazowszu, Spotkania z Zabytkami, nr 2, 1993, s. 25-26.

- Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, T. X, Dawne województwo warszawskie, z. 10, Nowy Dwór Mazowiecki i okolice, Warszawa 1987.

- Mennonite Encyklopedia, op. cit., Vol. 2, s. 41.

- E. Ratzlaff, op. cit.

- J. Szałygin, Katalog zabytków..., op. cit., s. 165-170.

- J. Szałygin, Osadnictwo olęderskie na terenie województwa stołecznego i jego ochrona, op. cit., s. 61-80.

- J. Szałygin, J.A. Wiśniewski, Materiały do katalogu drewnianego budownictwa sakralnego na Mazowszu, Mazowsze, nr 3, 1994, s. 58.

ORŁOWSKIE POLE, gm. Nowy Dwór Gdański, woj. pomorskie.

Orłowskie Pole, 1751 r., B. Schmid, Die Bau- und Kunstdenkmäler des Kreises Marienburg, Danzig 1919.

1. ORLOFFERFELDE

2. Gmina fryzyjska, mała liczba mieszkańców flamandzkich należała do gminy w Lubieszewie.

3. Była to jedna z najstarszych mennonickich gmin w Prusach Zachodnich. Wzięła początek w 1562 r., kiedy to firma bankierska Loysen z Gdańska założyła pierwszą osadę na nieużytkach Żuławy Malborskiej. Skupiała mennonitów z około 20 wsi. Nabożeństwa początkowo odbywały się w domach prywatnych i spichlerzach. Dom modlitwy powstał niecałe dwa wieki później w 1751 r. w Orłowskim Polu, pierwsze nabożeństwo poprowadził starszy Cornelius Grunau - 5 grudnia 1751 r.

W 1882 r. nastąpiła unia gminy fryzyjskiej w Orłowskim Polu i flamandzkiej w Lubieszewie spowodowana administracyjną koniecznością określenia ścisłych granic gmin. Połączone zostały kasa gminy i władza ekonomiczna, ale władza kościelna, posługa religijna i pastorowie nadal pozostały oddzielne w obu gałęziach. Połączona gmina nosiła nazwę Lubieszewo - Orłowskie Pole.

4. Budynek drewniany w stylu tradycyjnych mennonickich budynków sakralnych. Zbudowany w konstrukcji zrębowej, na wysokiej podmurówce z kamieni polnych, szerokości 12,0 m., długości 24,5 m. Całość przykryta dachem dwuspadowym, pokrytym dachówką holenderką. Wnętrze o tradycyjnym układzie pomieszczeń - od południa mieszkanie starszego gminy i kuchnia z trzonem kominowym, za nimi przelotowa sień, z której dostępna była sala nabożeństw (modlitewna) długości 16,4 m. Na trzech ścianach sali empory dostępne zarówno z sali jak i przedsionka wejściowego, przy ścianie wschodniej usytuowane były ławki dla starszego, nauczyciela i diakonów oraz kazalnica. Wnętrze pomalowane było farbą olejną i klejową, poza tym pozbawione ozdób. Nadproża okien były wymienione na posiadające formę łuku podczas remontu budynku w 1851 r.

Budynek został zniszczony po 1945 r. co potwierdza ewidencja zabytków żuławskich przeprowadzona przez J. Stankiewicza.

5. - Mennonite Encyklopedia, op. cit., Vol. 4, s. 85.

- B. Schmid, op. cit., s. 245-246.

- J. Stankiewicz, op. cit., s. 536.

PASTWA, gm. Kwidzyn, woj. pomorskie.

1. GUTSCH, ZENDERSFELDE

2. Część gminy flamandzkiej z Jerczewa, filialnej gminie w Stogach. W 1899 r. zjednoczyła się z gminą fryzyjską w Barcicach.

3. Dom modlitwy wybudowany został w 1854 r.

4. Brak danych.

5. - Mennonite Encyklopedia, op. cit., Vol. 4, s. 237.

PORDENOWO, gm. Lichnowy, woj. pomorskie.

Pordenowo, 1800 r., B. Schmid, Die Bau- und Kunstdenkmäler des Kreises Marienburg, Danzig 1919.

Pordenowo, 1800 r., B. Schmid, Die Bau- und Kunstdenkmäler des Kreises Marienburg, Danzig 1919.

1. PORDENAU

2. Gmina flamandzka, filialna Lubieszewa.

3. Wieś powstała już w XV w., w XVII w. została wtórnie zasiedlona przez mennonitów, jako część wsi Wielkie Lichnowy.

Dom modlitwy wybudowany został w 1800 r., jako filialny gminy w Lubieszewie. Został spalony w 1945 r. pod koniec II Wojny Światowej.

4. Budynek drewniany, typowy dla mennonickich budynków sakralnych na Żuławach. Z częścią mieszkalną dla pastora, salą nabożeństw z emporami, utrzymany w stylu klasycystycznym. Wygląd znany ze zdjęć zamieszczonych w inwentarzu B. Schmidta.

5. - Mennonite Encyklopedia, op. cit., Vol. 3, s. 267.

- B. Schmid, op. cit., s. 252-253.

- J. Stankiewicz, op. cit., s. 537.

PRZECHÓWKO, gm. Świecie, woj. kujawsko - pomorskie.

1. WINTERSDORF

2. Gmina flamandzka.

3. Według źródeł osada powstała ok. 1540 r. Była centrum gminy staroflamandzkiej "Groningen" w okolicach Świecia. W jej skład wchodziły Konopat, Kosowo, Chrystkowo, Jeziorka i Głogówko. W XVIII w. kilkakrotnie odwiedzana była przez starszych mennonickich z Groningen - Ala Derksa (1719, 1723) i Hulshofa (1719, 1733).

Przechówko było osadą matczyną dla gmin w Błotnicy i Głęboczku nad Notecią, oraz dla gminy Alexanderwohl w osadzie Moloschna w Rosji.

Dom modlitwy powstał prawdopodobnie w poł. XVIII w. W 1832 r. żyło w Przechówce już tak niewielu mennonitów, że pozostali mieszkańcy chcieli przebudować go na szkołę, lecz kilku pozostałych mennonitów sprzeciwiło się temu i sprzedało go w celu zdemontowania.

Gmina przestała istnieć ok. 1830 r., nieliczna grupa pozostałych mennonitów przyłączyła się do gmin fryzyjskich w Sosnówce i Mątawach.

4. Przekaz o zdemontowaniu domu modlitwy wskazuje na budynek drewniany, zapewne w stylu tradycyjnych mennonickich budynków sakralnych.

5. - J.A. Durksen, Przechowka and Alexanderwohl, Mennonite Live, X, 1955, s. 76-82.

- Mennonite Encyklopedia, op. cit., Vol. 4, s. 225-226.

- E. Ratzlaff, op. cit., s. 22.

PRZEJAZDOWO

patrz: DZIEWIĘĆ WŁÓK

ROZGART, gm. Gronowo Elbląskie, woj. warmińsko - mazurskie.

Rozgart, 1890 r.

Rozgart, 1890 r.

1. PREUSSISCH ROSENGARTH

2. Gmina fryzyjska z siedzibą w Jeziorze.

3. patrz: MARKUSY i JEZIORO.

4. Budynek murowany z cegły, w stylu neogotyckim. Orientowany, zbudowany na planie prostokąta, w części zachodniej wydzielone z wnętrza dwa pomieszczenia, w jednym zakrystia, w drugim składzik ze schodami na chór. Chór od strony nawy wsparty na dwóch filarach. Od wschodu do nawy przylega mała przybudówka mieszcząca prezbiterium. Nawa przykryta otwartą konstrukcją więźby dachowej. Elewacja frontowa z centralnym ryzalitem mieszczącym wejście główne w ostrołukowym portalu, zwieńczony uskokowym szczytem z datą 1890. W szczycie elewacji frontowej mała wieżyczka, w niej małe ostrołukowe okienko. Po bokach ryzalitu dwa zwieńczone ostrołukowo okna, całość elewacji wieńczy schodkowy gzyms. W elewacji tylnej małe prezbiterium z zamurowanym pierwotnym otworem wejściowym od południa i trzema oknami, zwieńczone gzymsem kostkowym i dachem trójspadowym. Nad dachem prezbiterium w ścianie nawy małe okienko. Elewacje boczne pięcioosiowe ze zwieńczonymi ostrołukowo oknami, w elewacji południowej pierwotne wejście boczne, ostrołukowe w portalu zwieńczonym schodkowo (obecnie zamurowane). Budynek nakryty dachem dwuspadowym, krytym dachówką esówką.

Obok domu modlitwy znajduje się wyjątkowa w budownictwie mennonickim dzwonnica z czasów budowy, neogotycka, zbudowana łącznie z budynkiem kościelnym.

5. - C.J. Dyck, An introduction to Mennonite History, Scottdale 1972.

- E. Händiges, Vereinigte..., op. cit., s. 56-58.

- E. Kizik, op. cit.

- Mennonite Encyklopedia, op. cit., Vol. 4, s. 217-218 i 710-711.

SADY, gm. Słubice, woj. mazowieckie.

Sady, 1806 r.

Sady, 1806 r.

1. -

2. Najprawdopodobniej gmina flamandzka.

3. O powstaniu społeczności mennonickiej w Sadach wiemy bardzo niewiele. Pierwsi osadnicy mennoniccy pojawili się w ostatnim 20-leciu XVIII w. Najprawdopodobniej nie założyli samodzielnej gminy wyznaniowej. Dom modlitwy wzniesiony został ok. 1806 r., o czym świadczy dziś już mało czytelny malowany napis na oczepie północno-wschodniej ściany szczytowej budynku - "Chwała 1806 Bogu". Funkcje sakralne jako ewentualnego mennonickiego domu modlitwy budynek mógł pełnić bardzo krótko. Do ok. 1820 r. większość mennonitów z Sadów i okolicznych wsi przenosi się do pobliskiego Wymyśla, zakładając tam niezależną gminę wyznaniową. Być może od tego czasu budynek pełni funkcję zboru ewangelickiego, o czym świadczyłby znajdujący się w pobliżu cmentarz ewangelicki. W chwili obecnej sala modlitewna jest wykorzystywana w celach inwentarskich.

4. Budynek swym wyglądem przypomina typowy mennonicki dom mieszkalno-gospodarczy, w którym część gospodarcza zastąpiona została salą nabożeństw. Drewniany, w konstrukcji zrębowej, z węgłąmi łączonymi na rybi ogon. Z zewnątrz wtórne wzmocnienia ścian lisicami. Dach krokwiowy, dwuspadowy, obecnie kryty papą i dyktą.

Zbudowany na planie prostokąta, wnętrze dwudzielne, od zachodu część mieszkalna historycznie pełniąca funkcję mieszkania pastora lub nauczyciela, oddzielona przelotową sienią z trzonem kominowym od części wschodniej, pierwotnie pełniącej funkcje religijne (dziś wykorzystana w celach inwentarskich). Wejście główne do sali nabożeństw usytuowane było pośrodku wschodniej ściany szczytowej. O sakralnym charakterze budynku mogą świadczyć jedynie: bogatsza stolarka okienna, profilowane belki stropowe i wspomniany już napis nad wejściem głównym.

Przypisanie budynkowi funkcji domu modlitwy mennonitów przyjęto głównie na podstawie badań prowadzonych przez W. Marchlewskiego i J. Szałygina, o funkcjonwaniu budynku sakralnego w Sadach nie wspomina bowiem żadna literatura mennonicka, w tym zwłaszcza Mennonite Encyklopedia.

5. - W. Marchlewski, Studium ruralistyczne..., op. cit., s. 14 - wspomina o dokumentach aktów małżeństw mennonitów znajdujących się w Księgach Stanu Cywilnego z 1809 r., mówiących m.in.: "Stawił się przed nami Beniamin Ratlaw i okazał się metryką kościoła manistów w Sadach".

- E. Ratzlaff, op. cit.

- J. Szałygin, Katalog zabytków..., op. cit., s. 221-223.

- J. Szałygin, Osadnictwo olęderskie na terenie obecnego województwa płockiego, op. cit., s. 35-42.

- J. Szałygin, J.A. Wiśniewski, Materiały..., op. cit., s. 72.

SOSNÓWKA, gm. Grudziądz, woj. kujawsko - pomorskie.

Sosnówka, flamandzki dom modlitwy, XVII-XVIII w.?, H. Wiebe, Das Siedlungswerk Niederländischer Mennoniten im Weichseltal zwischen Fordon und Weissenberg bis zum Ausgang des 18. Jahrh., Marburg/Lahn 1952.

Sosnówka, fryzyjski dom modlitwy, 1618 r., H. Wiebe, Das Siedlungswerk Niederländischer Mennoniten im Weichseltal zwischen Fordon und Weissenberg bis zum Ausgang des 18. Jahrh., Marburg/Lahn 1952.

Sosnówka, fryzyjski dom modlitwy, 1618 r., fot. Z. Zgierun, 1981 r.

1. SCHÖNSEE

2. Gmina łączona fryzyjsko-flamandzka. Fryzyjczycy wywodzili się z gminy "Waterlander" z Barcic, a flamandowie z gminy "Groningen" z Przechówki.

3. Mennonici osiedlili się w Sosnówce już ok. 1553 r. Była to pierwsza osada mennonicka w okolicach Chełmna, po prawej stronie Wisły. Już w pierwszym znanym kontrakcie osadniczym z 1594 r., osadnicy zamieszkujący Sosnówkę i okoliczne wsie mieli zagwarantowany przywilej wolnych praktyk religijnych, łącznie z nauczaniem w szkołach. Dominująca gmina fryzyjska posiadała swój dom modlitwy już od 1618 r. Był to więc najstarszy, poświadczony i znany z przekazów ikonograficznych przykład wolno stojącego, mennonickiego domu modlitwy w Polsce. Dom ten zwany jest w źródłach "dużą szkołą" ("die grosse Schule"), chociaż raczej, na co wskazywała inskrypcja na portalu drzwi wejściowych, zwany był przez mennonitów "starą szkołą ("die alte Schule").

Gmina flamandzka posiadała swój własny budynek zwany "małą szkoła" ("die kleine Schule"). W poł. XVIII w. duża część gminy flamandzkiej z Sosnówki i Przechówki opuściła wsie macierzyste, przenosząc się do Błotnicy i Głęboczka w Nowej Marchii, następnie ok. 1780 r. do Niemieckiego Kazunia oraz w początkach XIX w. na Wołyń. Stopniowe zmniejszanie się liczby mennonitów flamandzkich spowodowało, że od ok. 1730 r. obie gminy używały jednego, fryzyjskiego domu modlitwy. Ostatecznie 12 października 1849 r. mała gmina flamandzka, licząca już wówczas tylko 39 osób, połączyła się z gminą fryzyjską. Flamandzki dom modlitwy został opuszczony, a stary budynek fryzyjski z 1618 r. przebudowany lub rozbudowany ok. 1773 r., służył połączonej gminie do 1945 r. Budynek ten przetrwał wojnę, opuszczony i nieużywany uległ ostatecznej destrukcji w początkach lat 80-tych. XX w.

4. a) Zachowane widoki fryzyjskiego domu modlitwy z 1618 r. wskazują, iż był to budynek drewniany, typowy dla mennonickich budynków z Żuław. Na rzucie prostokąta, wnętrze dzielone na dwie części - mieszkalną dla pastora z trzonem kominowym i salą nabożeństw. Jednoprzestrzenna sala nakryta stropem płaskim posiadała co najmniej z dwu stron empory. Całość nakryta była wysokim dachem dwuspadowym, krytym strzechą. Ornamentyka o formach klasycystycznych (szalowania węgłów w formie pilastrów, ozdobne obramienia okien i drzwi oraz inskrypcja na portalu drzwi wewnętrzntch) wskazują na czas remontu lub rozbudowę w 1773 r.

b) Flamandzki dom modlitwy znany jest jedynie z ilustracji zamieszczonej w opracowaniu H. Wiebe, pochodzącego z 1941 r., a więc okresu gdy nie był już użytkowany w celach sakralnych. Był to skromny budynek drewniany przypominający mały budynek mieszkalny z wejściem w dłuższej elewacji frontowej i małymi oknami doświetlającymi salę spotkań. Układ wnętrz obecnie trudny do ustalenia. Budynek nakryty był wysokom dachem dwuspadowym, krytym strzechą. Forma typowa dla tradycyjnych mennonickich drewnianych budynków sakralnych w XVII i XVIII w.

5. - Mennonite Encyklopedia, op. cit., Vol. 4, s. 475-476.

- A. Mietz, Wiejskie cmentarze protestanckie w dolinie Wisły pod Chełmnem w XVII-XVIII w. Katalog cmentarzy, Rocznik Grudziądzki, T. XV, 1994, s. 175-204.

- J. Schön, Das mennonitenthum in Westpreussen, Berlin 1886.

- H. Wiebe, op. cit.

STOGI, gm. Malbork, woj. pomorskie.

Stogi, 1768 r., B. Schmid, Die Bau- und Kunstdenkmäler des Kreises Marienburg, Danzig 1919.

Stogi, 1768 r., R. Janzen Kauenhoven, M.J. Janzen, Mennonite farniture. A imigrant Tradition (1766-1910), PA 1991.

Stogi, 1768 r., B. Schmid, Die Bau- und Kunstdenkmäler des Kreises Marienburg, Danzig 1919.

1. HEUBUDEN

2. Gmina flamandzka.

3. Gmina mennonicka w Stogach powstała w 2 poł. XVI w. i była największą wiejską gminą w Prusach. Skupiała mennonitów z południowej części Wielkiej Żuławy oraz okolic Malborka.

Do 1728 r. gmina nie posiadała własnych starszych i pastorów, obsługiwana była przez starszego z Gdańska, a od 1639 r. przez starszych z sąsiednich czterech niezależnych gmin Wielkiej Żuławy. Po usamodzielnieniu się w 1728 r., gmina rozwinęła własną działalność duszpasterską, tak że w połowie XVIII w. nabożeństwa odprawiane były w domach członków aż w czterech miejscowościach - Malborku, Lichnowach (Lichtenau), Lasewicach (Gr. Lasewitz) i Pogorzałej Wsi (Wernersdorf) - na zmianę w co czwartą niedzielę i w pierwsze dni świąt. W 1774 r. liczbę tę powiększyła jeszcze mała grupa mennonitów zamieszkujących w Czatkowie (Czatkau) oraz gmina w Jarczewie, wszystkie obsługiwane przez starszego ze Stogów.

Dom modlitwy wzniesiony został na podstawie zgody Biskupa Chełmińskiego z 17 czerwca 1768 r. Budowę rozpoczęto 19 lipca 1768 r. i pomimo czasowego wstrzymania budowy przez władze katolickie została ukończona 2 listopada tegoż roku. Pierwsza posługa odbyła się już na święta Bożego Narodzenia 1768r. Koszty budowy wyniosły blisko 2 tys. florenów. Budynek ten o standardowym, wyraźnie określonym przez kurię katolicką wyglądzie został w 1853 r. gruntownie wyremontowany oraz powiększony. Podczas remontu nabożeństwa odprawiane były w przystosowanym do tego celu spichlerzu. Zmodernizowany budynek mógł pomieścić 800 osób. Po II Wojnie Światowej budynek był użytkowany przez kościół katolicki, uległ zniszczeniu ok. 1950 r.

4. Budynek w stylu tradycyjnych mennonickich budynków sakralnych. Zbliżony formą do domów modlitwy z Niedźwiedzicy, Lubieszewa i Tujec. Drewniany, w konstrukcji zrębowej, z dachem dwuspadowym krytym strzechą. Na obrysie prostokąta o wymiarach 27,5x12,1 m., od południa znajdował się przedsionek z wejściem głównym, po obu jego stronach pomieszczenia mieszkalne dla starszego i pastora. Sala nabożeństw, długości 20,6 m., posiadała empory z trzech stron, przy wolnej ścianie zachodniej ustawione były na podwyższeniu ławki dla starszego, pastora i diakonów. Około 1790 r. obok nich ustawiona została ambona - kazalnica. W 1824 r. pokrycie dachowe wymienione zostało na dachówkę esówkę.

W 1853 r. budynek został przedłużony o 14 stóp w stronę południową, wykonano również nową podmurówkę z cegły (w miejsce starej z kamieni polnych), efektem czego było podniesienie zrębu o 2 stopy. Wystawione zostały nowe sprzęty - kazalnica, siedzenia dla starszych, ławki oraz schody. Całość pomalowano zarówno wewnątrz jak i na zewnątrz farbą olejną i klejową. Zapewne wtedy dodano również małe organy, usytuowane pod emporą w części północnej.

5. - A. Driediger, Aus der Geschichte der Menninitengemeinde Heubuden, Mennonitische Blätter, Bd 86, 1939, s. 5-9.

- E. Kizik, op. cit.

- Mennonite Encyklopedia, op. cit., Vol. 2, s. 730-735.

- B. Schmid, op. cit., s. 67-69.

- J. Stankiewicz, op. cit., s. 539.

SUCHOWO, gm. Nowy Dwór Gdański, woj. pomorskie.

Suchowo, 1814 r., H. Penner, Die ost- und westpreussischen Mennoniten in ihrem religiösen und sozialen Leben in ihren kulturellen und wirtschaftlichen Leistungen, Weierhof/Pfalz 1978.

1. ROSENORT

2. Gmina flamandzka.

3. Gmina początkowo niesamodzielna, do 1639 r. obsługiwana przez starszego z Gdańska. Od 1735 r. samodzielna (Elbing Quarter), lecz jeszcze do 1857 r. obsługiwana przez starszego z gminy "Wielka Żuława" w Tujcach.

Spotkania religijne gminy początkowo odbywały się w domach prywatnych, spichlerzach, stodołach czy szopach. Nie wcześniej jak w 1754 r. gmina otrzymała pozwolenie na wybudowanie własnego domu modlitwy w Suchowie, pierwsze nabożeństwo w nowym budynku odbyło się 2 marca 1755 r. i brało w nim udział 1566 członków gminy. Budynek ten spłonął 19 stycznia 1812 r., został odbudowany i ponownie oddany do użytku 20 listopada 1814 r. Mieścił ponad 600 osób. Został ostatecznie zniszczony około 1945 r.

4. a) Pierwszy budynek zapewne drewniany w stylu tradycyjnych mennonickich budynków sakralnych. Brak dokładnych przekazów co do jego szczegółowego wyglądu.

b) Opierając się na ilustaracji zamieszczonej w pracy H. Pennera należy wnioskować, że odbudowa budynku w 1814 r. powtórzyła jego pierwotną formę z XVIII w. Wzniesiony został budynek drewniany w stylu tradycyjnych mennonickich budynków sakralnych.

5. - E. Kizik, op. cit.

- Mennonite Encyklopedia, op. cit., Vol. 4, s. 360-361.

- H. Penner, Die ost- und westpreussischen Mennoniten in ihrem religiösen und sozialen Leben in ihren kulturellen und wirtschaftlichen Leistungen, Weierhof/Pfalz 1978.

- E. Regehr, Geschichts und Predigertabelle der Mennonitengemeinde Rosenort, Elbing 1937.

- E. Regehr, Zur 300-Jahrfeier der Gemeinde Rosenort, Mennonitische Blätter, Bd 9, 1939, s. 60-61.

TUJCE, gm. Stegna, woj. pomorskie.

1. TIEGENHAGEN

2. Gmina flamandzka zwana "Wielką Żuławą" ("Grosswerder").

3. Wieś i gmina powstały na początku XVII w., będąc centrum mennonickim na Nizinie Nowego Dworu. Do 1639 r obsługiwana była przez starszego w Gdańska, następnie usamodzielniła się jako gmina centralna dla wiejskich terytoriów Wielkiej Żuławy. W 1735 r. nastąpił kolejny podział na 4 niezależne gminy z Tujcami jako centrum jednej z nich (Tiegenhagen Quarter). Pełne usamodzielnienie się gminy nastąpiło wraz z wybraniem własnego starszego w 1833 r., który jeszcze do 1857 r. obsługiwał również gminę w Suchowie (Elbing Quarter).

Dom modlitwy wybudowany został dzięki zezwoleniu Biskupa Chełmińskiego w 1768 r. W 1892 r. został on zburzony, a na jego miejscu wzniesiono nowy budynek murowany z cegły.

4. a) Pierwszy budynek domu modlitwy zbudowany był z drewna w stylu tradycyjnych mennonickich budynków sakralnych. Wzniesiony jako jeden z czterech, dzięki specjalnemu zezwoleniu Biskupa Chełmińskiego, przypominał domy modlitwy w Lubieszewie czy Żuławkach - Niedźwiedzicy.

b) Nowy budynek, murowany z cegły, zapewne w stylu neogotyckim, zbliżony formą do budynków w Rozgarcie czy Jeziorze.

5. - A.Driediger, op. cit.

- E. Kizik, op. cit.

- Mennonite Encyklopedia, op. cit., Vol. 4, s. 721-722.

- H. Penner, Ansiedlung mennonitischer Niederländer im Weichselmündung von der Mitte des 16. Jahrh. bis zum Beginn der preussischen Zeit, Weierhof/Pfalz 1963.

WOLA WODZYŃSKA, gm. Ojrzeń, woj. mazowieckie.

1. -

2. Gmina mieszana flamandzko-fryzyjska, podległa administracyjnie gminie w Kazuniu.

3. Początki osadnictwa mennonickiego w Woli Wodzyńskiej są trudne do jednoznacznego ustalenia. W źródłach występuje bowiem rozpiętość od 1796 r. (Marchlewski) do 1842 r. (Kupsch). Pewniejszą datą jest rok 1842, moment organizacji gminy wyznaniowej, a co się z tym również mogło wiązać wybudowanie domu modlitwy. Pomimo posiadania własnego domu modlitwy gmina w Woli Wodzyńskiej nigdy nie była niezależna, zawsze podporządkowana macierzystej gminie w Nowym Kazuniu.

W latach 70 i 80-tych XIX w. większość mennonitów z Woli Wodzyńskiej przyłączyła się do Kościoła Braterskiego oraz do Kościoła Baptystów. Zwłaszcza silny rozwój Baptyzmu oraz nasilenie się emigracji do USA po 1874 r. spowodowało zanik gminy mennonickiej. W 1900 r. wieś zamieszkiwało już tylko 8 rodzin mennonickich. Podczas I wojny światowej przez teren wsi przechodziła linia frontu, co spowodowało wysiedlenie całej ludności i zniszczenie wszystkich zabudowań wsi, również domu modlitwy. Po wojnie mennonici nie powrócili już na miejsce dawnego zamieszkania.

4. Brak danych. Biorąc jednak pod uwagę, iż była to gmina filialna budynek był najprawdopodobniej niezbyt okazały, w konstrukcji drewnianej.

5. - E. Kneifel, Geschichte der Evangelisch - Augsburgischen Kirche in Polen, Niedermarschacht 1962.

- E. Kupsch, Geschichte der Baptisten in Polen, Łódź 1932.

- W. Marchlewski, Studium ruralistyczne..., op. cit.

- Mennonite Encyklopedia, op. cit., Vol. 4, s. 842.

- E. Ratzlaff, op. cit.

- J. Szałygin, Katalog zabytków..., op. cit., s. 266.

ŻUŁAWKI - NIEDŹWIEDZICA, gm. Stegna, woj. pomorskie.

Żuławki-Niedźwiedzica, 1768 r., fot. M. Simczenkowski, 1982 r.

Żuławki-Niedźwiedzica, 1768 r., rys. B. Trzebicka, 1982 r.

1. FÜRSTENWERDER - BÄRWALDE

2. Gmina flamandzka, mała liczebnie grupa fryzyjska należała do gminy w Orłowskim Polu.

3. Centrum gminy stanowiły dwie położone obok siebie osady, w których mennonici zamieszkiwali już od ok. 1570 r. W początkowym okresie stanowiła część gminy "Wielkiej Żuławy" z Gdańska, a następnie Tujec. Od 1740 r. gmina niezależna z siedzibą w Niedźwiedzicy (Bärwaldsches Quarter). Od 1809 r. posiadała własnego starszego. Z powodu położenia domu modlitwy na terenie sąsiednich Żuławek, od około 1830 r. gmina używała nazwy Żuławki lub Żuławki - Niedźwiedzica.

Dom modlitwy zbudowany został dzięki zgodzie Biskupa Chełmińskiego w 1768 r. W niezmienionej formie przetrwał wojnę, opuszczony uległ spaleniu w 1990 r. jako ostatni przykład na terenie Polski tradycyjnego, drewnianego, mennonickiego budynku sakralnego.

4. Drewniany, w stylu tradycyjnych mennonickich budynków sakralnych. Budynek na rzucie prostokąta długości ok. 21 m., szerokości 11 m. Zbliżony formą do budynku domu modlitwy z Lubieszewa. Zrąb budynku na kamiennej podmurówce z widocznym układem belek konstrukcji i ozdobnie szalowanymi narożnikami. Dwa wejścia do budynku w elewacji południowej - bezpośrednio do sali modlitewnej i dodatkowo jedno wejście w elewacji wschodniej do części mieszkalno - gospodarczej budynku. Układ wnętrza budynku charakterystyczny dla drewnianych budynków domów modlitwy mennonitów starego typu - od wschodu trzy pomieszczenia mieszczące mieszkanie dla pastora lub starszego z kuchnią i trzonem kominowym oraz pomieszczenie składzika - zakrystii. Pozostałą część budynku wypełnia sala modlitewna z emporami obiegającymi salę z trzech stron. Budynek nakryty wysokim dachem dwuspadowym, krytym dachówką esówką.

5. - C.J. Dyck, op. cit.

- Katalog zabytków sztuki pow. Nowodworskiego, mps 1959, s. 18.

- E. Kizik, op. cit.

- Mennonite Encyklopedia, op. cit., Vol. 1, s. 176-177.

Maciej Warchoł, ur. 1969 r., konserwator zabytków architektury, absolwent Instytutu Zabytkoznawstwa Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu (dyplom 1 1994 r. na temat budownictwa olenderskiego nas środkową i dolną Wisłą). W tarach 1998-2004 pracownik Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Warszawie. Obecnie st. specjalista w Dziale Ekspertyz i Analiz Krajowego Ośrodka Badań i Dokumentacji w Warszawie.