Wstęp

Mennonici żyjący w XVI i XVII w. w zwartych grupach, w ciągu XVIII w. kolonizując tereny mazowieckie położone nad Wisłą, na skutek licznych przesiedleń ulegli rozproszeniu. Tym większemu, że kolonizacja holenderska od połowy XVIII w. straciła swój jednolity pod względem narodowościowym charakter. "Żywioł holenderski czy też dolnoniemiecki ma jeszcze przewagę, w niektórych jednak koloniach wśród kolonistów widzi się wychodźców z różnych krańców Niemiec, a nawet takich, których nazwiska wskazują na pochodzenie polskie" ^[1]. Taki stan rzeczy był również wynikiem wspomnianej wcześniej polityki Fryderyka Wilhelma, sprowadzającego na tereny Prus Wschodnich osadników ze środkowych i południowych Niemiec.

Mennonici osiedlając się na Mazowszu od końca lat 50. XVIII w. (pomijając epizod Saskiej Kępy, skolonizowanej w 1628 r.) zamieszkiwali początkowo pojedynczymi rodzinami wsie w okolicach Płocka (m.in. Troszyn, Borki, Wiączemin, świniary) i Warszawy (Kazuń). Większość uczestniczących w kolonizacji holenderskiej mieszkańców była wyznania ewangelickiego, dlatego też mennonici od samego początku dążyli do połączenia i zamieszkiwania w jednej wsi. Tam, gdzie pojawiała się pierwsza rodzinamennonicka, z dużą pewnością przewidziećmożna było dopływ następnych. Często dochodziło do takich sytuacji, jak w Sadach czy Wymyślu Niemieckim, że większość gospodarstw wykupiona została przez mennonitów z rąk ewangelickich. Nie był to jedyny przykład takiego działania, które szybko stało się normą. Zawsze powodowano się chęcią założenia gminy wyznaniowej w miejscu swojego zamieszkiwania i życia we wspólnocie. Pierwszą wsią całkowicie zasiedloną przez mennonitów był powstały w 1764 r. Kazuń Niemiecki koło Nowego Dworu Mazowieckiego, kolejną wspomniane wcześniejWymyśle (od 1840 r.). Oznaką konsolidacji grupy i wzrostu jej liczebności na danym terenie była zawsze budowa zboru. Najstarszy zachowany na Mazowszu budynek z 1806 r. znajduje się we wsi Sady (gm. Słubice), leżącej pierwotnie w dominium świniary, wzmiankowany już w dokumencie z 1809 r.^[2] Nie sposób ustalić momentu budowy pierwszego zboru kazuńskiego.Wiadomo jedynie, że został on zniszczony około 1812 r.^[3] (Obecnie istniejący zbudowany został w 1892 r.) Kolejny powstał w Wymyślu w 1818 r., kiedy to zakończył się proces wykupywania gruntów wsi Olędry Czermińskie (pierwotna nazwa Wymyśla) z rąk ewangelików przez grupę tzw. staroflamandczyków^[4]. W tej wsi mieszkali również wyznawcy kościoła starofryzyjskiego, choć było ich niewielu. Różnice między tymi kościołami sprowadzały się do stosunku ich wyznawców do otaczającego świata. Starofryzyjczycy byli skrajnymi purytanami, co wyrażało się głównie w stroju i sposobie bycia oraz życiu codziennym. Krytykowali oni staroflamandczyków za ich sposób noszenia się - bogate stroje, niemoralne ich zdaniem prowadzenie się oraz zbyt wielki przepych w urządzaniu mieszkań. Różnice między wyznawcami tych dwóch odłamów w końcu się zatarły-od 1. połowy XIX w. można mówić o istnieniu jednego kościoła w Wymyślu, skupiającego wszystkich wyznawców ^[5].

Pierwszy okres kolonizacji holenderskiej ziem mazowieckich, trwający od 2. połowy XVIII w. miał specyficzny charakter-koloniści pozostawali na zasiedlonym obszarze najczęściej nie dłużej niż trwał jeden kontrakt, traktując nawiślańskie wsie jako miejsce chwilowego postoju w drodze na wschód, gdyż w tym samym czasie dzięki dekretom cesarza Józefa II i carycy Katarzyny II powstały dogodne warunki do kolonizacji terenów Ukrainy, Powołża i Wołynia^[6].

Druga fala osadników napływa w latach 1800-1806. Akcją osadzania kolonistów pochodzących z Prus oraz z przeludnionych terenów Niemiec kierowali urzędnicy Kamery Pruskiej. W tym czasie założono większość z pozostałych wsi terenu nas interesującego, m.in. Nowe Grabie koło Dobrzykowa, Secymin Niemiecki (obecnie Nowy Secymin) i inne.

Schyłek powstawania osad to połowa XIX w. - kres ich lokowania położyło uwłaszczenie chłopów. Wsie na prawie holenderskim powstałe na terenie Mazowsza dotrwały praktycznie niezmienione do czasów II wojny światowej.

W 2. połowie XIX w. w życiu religijnym mennonitów, nie tylko na Mazowszu, ale i w całym Królewstwie Polskim i Rosji, dochodzi do wielkich przemian spowodowanych rozbieżnościami pomiędzy zasadami religii a warunkami życia grupy^[7]. Na skutek bogacenia się osadników, związanego m.in. z długim pozostawaniem na jednym terenie, złamana zostaje jedna z podstawowych zasad religijnych - zasada ubóstwa. Niewątpliwy wpływ na odejście od doktryn wiary - rozluźnienie obyczajów i pojawienie się niespotykanego wcześniej zjawiska pijaństwa- miała zmiana prawa własności gruntów. Wcześniejsza, obwarowywana kontraktami osadniczymi, najczęściej 40-letnia dzierżawa zamieniona została na prawo wykupu ziemi na własność.

Odnowa religijna spowodowana kryzysem wiary w kościele mennonitów na Mazowszu rozpoczęła się od roku 1860 na skutek przemian wśród członków tej społeczności zamieszkujących Rosję, a także działalności w Woli Wodzyńskiej (założonej około 1820 r.) Gotfrida Alfa - kaznodziei związanego z kościołem baptystycznym. U jej podłoża leżał wspomniany wcześniej kryzys religijny i moralny, który niewątpliwie pogłębiony został przez brak spójności wewnątrz grupy Olęd Osadnictwo na Mazowszu rów. Osadnicy wywodzili się z różnych części Niemiec; byli potomkami Holendrów przybyłych na Żuławy w XVI w., wreszcie wsie zamieszkiwali również Polacy, a także, jak w przypadku wsi w okolicach Płocka i Gostynina, Żydzi. Do kryzysu wiary przyczynił się również niski poziom edukacji religijnej, spowodowany brakiem wykształconych nauczycieli oraz centralnego ośrodka, który kierowałby życiem religijnym całej społeczności^[8].

Niewątpliwie duży wpływ na odnowę kościoła mennonickiego miała misyjna działalność baptystów oraz wzajemne kontakty pomiędzy reprezentantami obu wyznań, nawet pomimo dzielących ich różnic. Właśnie wspólne dyskusje religijne przyczyniły się do powstania w Rosji kościoła braterskiego mennonitów (Mennoniten Bruder Gemeinde-MBG). Dzięki ponownemu przestudiowaniu dzieła Simona Menno przez mennonitę z Chorticy - Ungera i powtórnym chrzcie członków tej społeczności w wodach rzeki, odczytanym jako odpuszczenie dotychczasowych grzechów, opracowano nową doktrynę kościoła braterskiego mennonitów, zakładającą większą liberalizację życia w gminie oraz zmianę stosunku wiernych do innych grup religijnych. Tym samym dopuszczono prowadzenie działalności misyjnej i charytatywnej przez członków grupy^[9].

Wielkie zmiany znalazły oddźwięk i w Królestwie Polskim. Również i tutaj na skutek działalności misyjnej baptystów oraz kontaktów ze współbraćmi z Rosji dochodzi do odnowy religijnej. Około 1870 r. doWymyśla przez miejscowych wiernych zaproszeni zostają członkowie kościoła z Friedensfeld nieopodal Lwowa^[10]. Rok później z rewizytą udają się Haindrich Kliwer i Beniamin Schmidt, którzy na miejscu zostają wyświęceni na diakona i kaznodzieję i po powrocie zaczynają prowadzić działalnośćmisyjną, dokonując wielu nawróceń.W1885 r. większość mieszkańców wsi należy już do nowo powstałego kościoła. Nową wiarę przyjmuje również w 1907 r. starszy zboru mennonitów (starego). Pozostali, nieliczni wyznawcy starego kościoła mennonickiego przechodzą pod administrację wciąż działającego zboru w Kazuniu Niemieckim (obecnie Nowym Kazuniu).

Wielu mennonitów z terenów Rzeczypospolitej w okresie dwudziestolecia międzywojennego wyjechało do Ameryki, a ci, którzy zostali dalej, kultywowali swoją religię. Gwarantowało im to m.in. ustawodawstwo Polski międzywojennej. Większość jednak mieszkańców olęderskich wsi na Mazowszu należało do kościoła ewangelicko-augsburskiego, superintendentury (diecezji) warszawskiej i płockiej. W superintendenturze warszawskiej zbory znajdowały się m.in. w Kutnie, pow. kutnowski (filialny, założony w 1797 r. skupiał 822 członków, z 1 kościołem i 7 cmentarzami), Nowym Dworze, pow. warszawski (założony w 1782 r., skupiał 2000 członków, z 1 kościołem, 4 domami modlitwy i 15 cmentarzami), Radzyminie, pow. radzymiński (założony w 1844 r., skupiał 1147 członków, z 1 kościołem, 6 domami modlitwy i 6 cmentarzami) i Karolewie, pow. gostyniński (filialny, założony w 1871 r. skupiał 565 członków, z 1 kościołem i 4 cmentarzami). W superintendenturze płockiej zbory usytuowane były m.in. w Gąbinie, pow. gostyniński (założony w 1829 r., skupiał 3500 członków, z 1 kościołem, 5 domami modlitwy i 11 cmentarzami), Gostyninie, pow. gostyniński (założony w 1826 r., skupiał 2500 członków, z 1 kościołem, 2 salami modlitwy i 15 cmentarzami), Iłowie, pow. sochaczewski (założony w 1775 r., skupiał 3300 członków, z 1 kościołem, 1 domem modlitwy i 11 cmentarzami), Wyszogrodzie, pow. płocki (założony w 1805 r., skupiał 2000 członków, z 1 kościołem, 3 domami modlitwy i 8 cmentarzami) i Secyminie, pow. sochaczewski (filialny, założony w 1805 r. z 3000 członków, z 1 kościołem, 5 salami modlitwy i 7 cmentarzami)^[11].

Wsie nadwiślańskie miały bardzo wysoki procent mieszkańców, określających swą narodowość jako niemiecką. Nie brakowało w nich i Polaków. Dobrosąsiedzkie kontakty, wzajemny szacunek i zrozumienie współmieszkańców, w wielu aspektach wręcz wzorowe współżycie nie wystarczyły, by zapobiec nadchodzącej tragedii. Okrutna wojna, wzajemne uprzedzenia i działania podczas okupacji hitlerowskiej oraz ustalenia jałtańskie spowodowały praktycznie całkowite wysiedlenie rdzennych mieszkańców z olęderskich wsi. Dla wielu droga na zachód skończyła się tragicznie, jak choćby dla wysiedlonego w 1947 r. ostatniego starszego zboru mennonitów z Wymyśla - Leonarda Ratzlaffa, który umarł w Szczecinie. Licznych internowano w obozach przesiedleńczych, skąd trafili do Kanady. Pobyt Olędrów w Polsce skończył się nieodwołalnie. Czy zniknie również ich dziedzictwo, czas pokaże.

Na badanym terenie zachowała się do dnia dzisiejszego duża liczba budynków będących dziełem osadników. Większość z nich powstała na początku XX w., jednak nierzadko spotykane są również domy XIX-wieczne. Najstarszym datowanym obiektem jest dawny zbór mieszczący się w Sadach (gm. Słubice), zbudowany w 1806 r. Liczba ocalałych na Mazowszu budynków (zarówno mieszkalnych, jak i gospodarczych) wynosi 193 w 56 spośród wszystkich zamieszkanych przez nich 191 wsi^[12] . Zanotowano również występowanie 53 obiektów nieistniejących.