Kalendarium

Za pierwsze osiedlenie się Olędrów na Mazowszu należy uznać próbę osiedlenia ich na tzw. Kępie Kosku (nazywanej w tym czasie Kaczą, później Saską) w 1628 r.^[1]). Akt lokacyjny wpisany został do ksiąg radzieckich pod datą 4 kwietnia 1628 r., a 10 grudnia 1650 r. zatwierdzony przez króla Jana Kazimierza. Jak podaje A. Wejnert, władze miasta zezwoliły im na osiedlenie się na okres 40 lat. Zobowiązano ich do corocznego płacenia czynszu w wysokości 24 groszy z morgi. Okres "wolnizny" ustalony został na 5 lat ^[2]. Bytność ich podobno nie trwała długo, gdyż opuścili oni Saską Kępę na skutek zbyt dużego uzależnienia i ograniczenia swych praw przez radę miejską Warszawy, choć wiele wskazuje na to, iż przebywali tam dłużej, niż przyjęło się powszechnie sądzić ^[3].

Następnym znanym kontraktem jest umowa, która stanowi przykład na osiedlenie się Holendrów pośród lasów lub na ich obrzeżach, zawarta przez nich na 60 lat z Hieronimem Radziejowskim, uznana przez króla Władysława IV w metryce koronnej pod datą 9 czerwca 1645 r. Holendrzy upoważnieni zostali do osiedlenia się we wsiach: Baranów, Jaktorów, Kaski, Szczawinek. Na mocy kontraktu uzyskali 6 lat "wolnizny", 100 włók nieużytków i lasów pod uprawę, mieli płacić czynsz w wysokości 30 florenów od włóki. Trwałość warunków kontraktu utrzymywała się w mocy i po jego przedłużeniu, co stwierdzić można na podstawie protokołu ze spisu inwentarza dzierżawy Kaski z 7 maja 1773 r.: "Jest Holendrów w lasach należących do tej dzierżawy n° 15. Żadnych dni nie robią, tylko w drogi sześć razy na rok w dworskiej potrzebie jeżdżą, drwa jak inni odwożą. Czynszu pieniężnego po złotych 15 z powłóczka oddają (tzn. wg wymiaru z 1645 r.)" ^[4].

Kolejna wieś powstała w okolicach Płocka. Kontrakt osadniczy zawarty został w Troszynie nad Wisłą 12 maja 1759 r. między posesorem Królewszczyzny Ignacym Cichockim a przedstawicielem Holendrów. Na jego mocy osadnikom nadano przywileje w ramach ogólnie przyjętych, a szczególnie wolny wyrąb lasu na postawienie zabudowań zagrody oraz zobowiązano do opieki i doglądania dębów konserwowanych w wodach Wisły ^[5].

W okolicach Nowego Dworu Mazowieckiego Holendrzy osadzają się w Kazuniu. Wojewoda miński Jan August Hilzen 1 lipca 1764 r. zawarł z przedstawicielami osadników umowę, na mocy której na terenach wykarczowanego lasu, nad rzeką mieli założyć oni osadę ^[6]. Umowa ta uzupełniona została w 1773 r. Koloniści zostali zwolnieni z płacenia czynszu na 7 lat (z gruntów przeznaczonych do wykarczowania), nieodpłatnie otrzymali drewno na postawienie zabudowań mieszkalnych i gospodarczych, opał i grodzenie zagród. Mogli również za odpowiednią opłatą, ustalaną każdorazowo przez właściciela gruntów, sprzedawać w Warszawie drewno z wykarczowanego terenu oraz węgiel drzewny. Następni przybysze osadzeni zostali w Kazuniu w latach 1773 i 1786. W 1795 r. mieszkało tu 15 rodzin (67 osób), w 1827 r. zaś 41 (314 osób).

Król Stanisław August 5 lutego 1778 r. potwierdził założenia "kontraktu emfiteutycznego na zarośle we wsi Wilkowie uczciwym Holendrom wyżej wyrażonym przez urodzonego Gutakowskiego, starosty kampinoskiego danego" ^[7]. Wspomina o nich również lustracja z 1789 r. ^[8]

Kolejną wsią zasiedloną przez mennonitów było Nowe Wymyśle, założone przez Kajetana Dębowskiego w 1781 r. Na mocy kontraktu zawartego w tymże roku pięciu osadników zobowiązało się do wykarczowania lasu na przydzielonym im terenie (po pół włóki na jednego osadnika).Wzamian za to uzyskali 7 lat "wolnizny". Po zakończeniu prac karczunkowych przewidziano pomiar gruntu, jako podstawę określenia powinności kolonistów: "Po wyjściu zaś wolności, mają pomiar uczynić swych Rumunków przez miernika przysięgłego, ich kosztem sprowadzonego i pomiar czyniącego od Granic, czyli od Płotów, takową miarą, jakiej Holendrzy w sąsiedztwie pomiar mają swych włók, z każdego morga gruntu lepszego płacą corocznie po złotych dwa, a zapiaskowany grunt po cztery szóstki od morgi dwiema ratami [...]. Przy tym szarwarku ci ludzie postępują na każdy rok z włóki po dni ośm, który to szarwarku sprzężajem połowę a z kosą, czym będzie do Dworu potrzebna drugą połowę odbywać będą powinni i zaraz nie czekając wyjścia lat wolności po dni jeden z pół włóki odbywać będą" ^[9].

W 1781 r. przy Nowym Dworze Mazowieckim powstaje następna wieś holenderska - Kępa Nowodworska. Również w tym okresie zostają założone osady w pobliżu Wisły w śladowie i Secyminie. W 1787 r. holenderskiej wsi Sady Niemieckie (leżącej w okolicach Płocka) nadany zostaje wilkierz, który precyzuje m.in. kwestię zasad sprzedaży gospodarstw holenderskich: "Sąsiad żaden tey mocy ma mieć Swoy dom cudzemu przedać, albo zaaresztować, niż wprzod u Sąsiedztwa w Sołtyskim Urzędzie rzetelnie ten swoy dom wybotuie, i oznaymi-że ochota ma go sprzedać ieżeli przeto nicht zechce kupić, i też żaden w dwoch Niedzielach z nim nie pochandluie - w tem czas Cudzemu może przedać i przechandlować, ale iednakowo iednak takiemu przedać ma, któren żadnej złey powieźci nie podlega albo Złe Jmce po sobie nie ma - kiedy także kto swśi Domostwo i z Sądem przedał, to przedawca swemu kupcowi ten dom rzetelnie iak się godzi przed całym Sąsiedztwem przenieść albo opowiedzieć musi-iak ten handel i Zgoda się stała między niemi-Upodoba się ieszcze wtedy kto temu Sąsiadowi dom, to ten przed Cudzym iest bliższym; bliskość ale iest taka: zechce ten Sąsiad, który mu od granicy, to ten iest bliższy - kiedy ten nie chce, a ten z drugiey strony przy iego lądzie on zachce, to on przed drugiemi Sąsiadami bliższy, ieżeli ale on to też nie chce, to temu Sąsiadowi zaraz po nim będzie bliższy Krewny, ale nad wszystkiemi iest naybliższy - Jeżeli od nich żaden nie zechce, to kupiec pierwszy otrzyma, ieżeli tylko poczciwy Człowiek, ktory swiadectwo i dobre Dokumenta ma, to on za Sąsiada przyięty będzie i daie mały sum wkup gr. 15, a po Niedziel Cztery Beczkę Piwa, albo 7 Złotych, gdy daie on to zaraz to mu nie trzeba, tych gr. 15 dać - żeby się też ma rozumieć - coby ten iżby kupiec też Holenderski Człowiek był, któryby w Holenderskich Obycziach i sposobach się wiedział trzymać - ktoby ale inaczei przedał ma w Strafie bydz 1 Złoty" ^[10].

Łęg Suchodół, należący do Stanisława Zabłockiego, właściciela dominium świniary, zasiedlony zostaje w 1789 r. W tym też czasie m.in. w okolicach Iłowa powstaj ą kolejne wsie: Łęg Januszew, Kępa Antonińska, Kępa Pieczyska i inne ^[11].

Ostatnie osady na Mazowszu powstają w 1. połowie XIX w.; jedną z nich jest założona w 1819 r. Kępa Zawadowska, leżąca obecnie w granicach Warszawy. Urzędowo kontrakt osadniczy zawarty między właścicielem a kolonistami zatwierdzony został 22 czerwca 1832 r. Koloniści zobowiązali się w nim: "swoim kosztem i nakładem w ciągu lat czterech pobudować zabudowania potrzebne do przybierających się gruntów w miejscach kolonistom dogodnych, do każdej włóki dom mieszkalny długości łokci 24, szerokości łokci 14, z drzewa rżniętego, pod słomą i stodołę łokci 20, a szerokości łokci 11 z drzewa galarowego" ^[12].

Jeszcze później, bo w 1824 r., zawarty został kontrakt na założenie wsi Kępa Gruszczyńska w okolicach Magnuszewa. Podpisali go: "stanowszy osobiście Wzny Ludwik Behrends w Jmieniu JWego Stanisława Hrabi Ordynata Zamoyskiego (...) z iedeney, tudzież Jan Górski, Marcin Holendorf, Kazimierz Bogucki, Gotlieb Zygiel, Marcin Zygiel, Dawid Dasse i Jan Rotman, Koloniści na Kępie Gruszczyńskiey mieszkaiący z drugiey strony". Zobowiązali się oni m.in. w punkcie 4 kontraktu do zapłaty odpowiedniego czynszu: "Dzierżawcy Koloniści Czynsz, czyli Summę Dzierżawną do Skarbu Jwo Stanisława Hrabi Ordynata Zamoyskiego corocznie rachuiąc po Złotych polskich piętnaście z Morga iedngo w srebnicy krajowey brzęczącey monecie nieodwołuiąc się ieden od drugiego, ale solidarnie wszyscy za iednego lub ieden za wszystkich dwiema ratami, to iest Pierwszą na święty Marcin, czyli dzień Jedenastego Listopada, a drugą na Zielone świątki, czyli dzień Szóstego Czerwca akkuratnie wypłacać obowiązuią się" ^[13].

^[1] Z. Kaczmarczyk, Kolonizacja niemiecka na wschód od Odry, Poznań 1945.

^[2] A. Wejnert, Opis historyczny trzech kęp na Wiśle pod Warszawą, w: "Starożytności Warszawy", t. 3, Warszawa 1854.

^[3] J. Szałygin, Olędrzy w Warszawie, "Mazowsze", 2001, nr 14.

^[4] AGAD, Archiwum Skarbu Koronnego, nr LVI, s. 4, II. f. 28.

^[5] Księgi Referendarii Koronnej z 1759 r., Warszawa 1957, t. II, s. 662.

^[6] AGAD, Księgi Grodzkie Zakroczymskie, nr 120, f. 80r.

^[7] AGAD, Sigillata 34, f. 88r.

^[8] Lustracja woj. rawskiego 1789, wyd. Z. Kędzierska, Wrocław 1971.

^[9] W. Marchlewski, Mennonici w Polsce (o powstaniu społeczności mennonitów Wymyśla Nowego), "Etnografia Polska", t. XXX, 1986, z. 2.

^[10] Państwowe Archiwum Wojewódzkie w Płocku (dalej: AWP), Akta notarialne kancelarii notarialnej w Gostyninie F. Czajkowskiego, nr 270, 1.

^[11] AGAD, Księgi Grodzkie Gąbińskie i Gostynińskie z lat 1788-1791.

^[12] J. Kazimierczak, Kępa Zawadowska - wieś olendrów w granicach Warszawy (1819- -1944), "Rocznik Warszawski", t. V, 1964, s. 241.

^[13] Archiwum Radomskie (dalej: AR), Notariusz Wroczyński, asyg. 1824.