ENGLISH VERSION



Start | Wprowadzenie | Ściągnij e-book | Konferencja 2001 | Podziękowania | Nota prawna | Kontakt
Artykuły: Polska | Małopolska | Mazowsze | Ziemia Łęczycka | Żuławy | Nizina Sartawicko-Nowska | Ziemia Kwidzyńska | Ziemia Walichnowska | Ziemia Sieradzka | Ziemia Wieluńska
Artykuły --> Konferencja 2001

Zofia Zierhofferowa

Poznań

Nazwy osad olęderskich w Wielkopolsce. Powstawanie i zmiany.

Dzięki badaniom historyków jest rzeczą znaną, że osadnictwo Holendrów w Polsce roz-poczęło się w drugiej połowie XVI w. od Gdańska i postępowało stopniowo wzdłuż Wisły po obu jej brzegach. W 1624 r. dotarło do Saskiej Kępy na terenie dzisiejszej Warszawy, a potem jeszcze posuwało się dalej na południe, ale penetracja dalszych terenów była już słabsza. W Wielkopolsce pierwszą osadę Olędry Ujskie założono w 1597 r., dwie dalsze Herbardowo i Folsztyn w ziemi wieleńskiej w 1601 r. W XVII w. interesujący nas proces osadniczy rozwijał się jeszcze powoli, jego nasilenie przypadło dopiero na XVIII w. W sumie osadnictwo olęderskie powiększyło wydatnie liczebność wsi na naszym terenie. Istnieją jednak różnice w ocenie ich liczby, co wynika z niekompletności materiałów źródłowych. Poza tym nie wszystkie rozpoczęte lokacje kończyły się sukcesem, co dodatkowo utrudnia ich zestawienie. W. Rusiński przyjmuje, że tych osad było około 550 zaś ostatnie badania Z. Chodyły powiększają ich stan do około 700 .

Nazwy omawianych osad charakteryzowały się przeważającym udziałem nazw dwuczło-nowych z członem (H)olendry, Olędry. Wśród nich znaczącą część stanowiły nazwy, które na-wiązywały do wcześniej istniejących toponimów. Od nich właśnie rozpocznę swoje rozważania. W Wielkopolsce odtoponimiczne nazwy wsi występują już w XIII-wiecznych dokumentach, a bardzo nasilają swoją obecność w XV w. Powołam się tu na swoją monografię "Nazwy typu Osiek Mały, Koźminek i in. derywowane od nazw miejscowych" . Proces tworzenia nazw odto-ponimicznych zilustruję na przykładzie zaczerpniętym z cytowanej pracy. Otóż, gdy nazwa wsi Gałązki zaczęła funkcjonować w odniesieniu do dwu osad, które powstały bądź przez podział pierwotnie jednej wsi na dwie odrębne jednostki, bądź w bliskim sąsiedztwie pierwotnych Gałą-zek wyrosła nowa osada i przyjęła tę samą nazwę, wówczas dla uniknięcia dwuznaczności zróż-nicowano wspólna nazwę Gałązki, dodając do niej człon Małe, a dla symetrii również Wielkie, a zatem człony Mały i Wielki spełniały rolę odróżniającą w stosunku do członu utożsamiającego Gałązki.

Do kategorii takich nazw odtoponimicznych należy odnieść nazwy osad olęderskich z członem utożsamiającym, będącym nazwą wcześniejszej wsi, w skład której wchodziły najczę-ściej nieużytki przekazane nowym osadnikom, by je przekształcili na grunty rolne. Ich zależność nazewnicza wynikała tu ze stosunków własnościowych, co pokazują poniższe przykłady: Hollen-drv Chociszewskie... Do wsi Chociszewa należące 1789 Mkl, dziś Chociszewko, pozn., gm. Sko-ki, Olędry Lubieckie, wieś Lubiecz 1789, Olęndry do wsi Lubcza należące 1789 Mkl, dziś Lub-czvnek, bydg., gm. Rogowo. Ten typ nazewniczy był bardzo znamienny i reprezentatywny dla osadnictwa olęderskiego na przestrzeni XVII i XVIII w. Zilustrują to wybrane przykłady:

  • Borkowskie Olędry 1750, las., Rus 124 (: Borek); Borkowskie Olędry, niem. BorekŹ -Hauland Myc 142; Borkowice Sk X 97; Borkowice, pozn., gm. Mosina WUN I.

  • Borujskie Stare Olędry 1705?, Rus 125 (: Boruja); Boruja Stara, niem. Alt Borui Sk X 115; Boruja, ziel., gm. Siedlec WUN I.

  • Chełmskie Olędry 1732, las, Rus 132 (: Chełmno); Chełminko, niem. Chełmno Haulang Sk X 85; Chełminko, pozn., gm. Duszniki WUN I.

  • Chromieckie Olędry 1748, las, Rus 125 (: Chromiec); Chromiec Sk X 26; Chromiec, po-zn., gm. Nowe Miasto n. Wartą WUN I.

  • Chrzastowskie Olędry 1747, las, Rus 125 (: Chrząstowo); Chrząstowskie Huby, niem. Chrzonstowo Hld Myc 142; Olsze Sk X 99; Olsza, pozn., gm. Śrem WUN II.

  • Dłuskie Stare Olędry 1668, las, Rus 133 (: Stare Dłusko); Stare Dłusko, niem. Altlauske Rosp 306; Stare Dłusko, gorz., gm. Przytoczna WUN III.

  • Jaromierskie Stare Olędry 1709, zarośla, Rus 126 (: Jaromierz); Stary Jaromierz, niem. Alt Hauland (Alt Jaromierz) Rosp 308; Stary Jaromierz, ziel., gm. Kargowa WUN III.

  • Jaromierskie Nowe Olędry 1719, las, Rus 126 (: Jaromierz); Neu Jaromierz, niem. Neu Hauland (Neu Jaromierz) Rosp 215; Nowy Jaromierz, ziel., gm. Kargowa WUN III.

  • Jędrzejewskie Olędry 1763 Rus 134 (: Jędrzejewo); Jędrzejewskie Olędry, niem. Putzig Hauland WM I 15; Gajewo, niem. Putzighauland Rosp 70; Gajewo, pil., gm. Czarnków WUN I.

  • Komorowskie Olędry 1707, las, Rus 135 (: Komorowo); Komorowice, niem. Komorowo Hauland Sk X 53; Komorowice, pozn., gm. Lwówek WUN II.

  • Konarskie Olędry 1735, las, Rus 126 (: Konarskie); Konarskie Huby, niem. Konarskie Hld Myc 143; Konarzyce, niem. Friedrichsburg Sk X 98; Konarzyce, pozn., gm. Książ Wlkp. WUN II.

  • Króteckie Olędry 1727, las, Rus 143 (: Krotecz, dziś Krucz), Kruteczek, niem. Krut-schhauland Sk XI; Kruteczek, pil., gm. Lubasz WUN II.

  • Lewickie Olędry 1732, las, Rus 135 (: Lewice); Lewiczynek, niem. Lewitz Hauland Sk X 53; Lewiczynek, gorz., gm. Miedzichowo WUN II.

  • Teressowo al. Ludomskie Olędry 1748 Rus 141 (: Ludomy, Ludomie); Ludomicko, niem. Ludom Hauland Sk X 56, 59; Ludomicko, pil., gm. Ryczywół WUN II.

  • Nieszawskie Olędry 1723, las, Rus 137 (: Nieszawa, Mieszewo); Nieszawka, niem. Nie-schawa Hauland Sk X 57; Nieszawka, pozn., gm. Murowana Goślina WUN II.

  • Oberskie Stare Olędry 1713 Rus 128 (: Obra); Obra Dolna, niem. Alt Obra Hauland Rosp 218; Obra Dolna, ziel., gm. Kargowa WUN II.

  • Oberskie Nowe Olędry ok. 1762 Rus 128 (: Obra); Obra Nowa, niem. Neu Obra Hauland Sk X 116; Nowa Obra, ziel., gm. Wolsztyn WUN II.

  • Połajewskie Olędry ok. 1760 Rus 138 (: Połajewo); Połajewo, niem. Polajewo Hld Myc 97; Połajewice, niem. Polajewo Hauland Sk X 57; Połajewice, pil., gm. Ryczywół WUN III.

  • Różyńskie Olędry 1765, las, Rus 139 (: Róża); Róża Nowa, niem. Neu Rose Sk X 53; No-wa Róża, pozn., gm. Nowy Tomyśl WUN II.

  • Słocińskie Olędry b.d. Rus 129 (: Słocin, Sulecino); Słociniec, niem. Slocin Hauland Sk X 20; Słociniec, pozn., gm. Grodzisk Wlkp. WUN III.

  • Słonawskie Olędry 1700, las, zarośla, Rus 140 (: Słonawy, Słanowo); Słonawy Hl. Verz 182; Słonawy Sk X 57; Słonawy, pozn., gm. Oborniki WUN III.

  • Starojastrzębskie Olędry 1710-1712 ? Rus 130 (: Jastrzebniki); Friedenhorst (Alt Ja-strzembski) Verz 48; Jastrzębsko Stare, niem. Friedenhorst Sk X 53; Jastrzębsko Stare, pozn., gm. Nowy Tomyśl WUN L

  • Strychowskie Olędry 1686, las. Rus 140 (: Strychy); Strychy, niem. Striche Hld Myc 130; Stryszewo, niem. Striche Hauland Rosp 315; Stryszewo, gorz., gm. Przytoczna WUN III.

  • Ujskie Olędry 1597, zarośla i mokradła, Rus 141 (: Ujście, Uście): Ujskie Olędry Myc 171; Ługi Ujskie, niem. Usch Hauland Rosp 177; Ługi Ujskie, pil., gm. Ujście WUN II.

  • Włościejewskie Olędry 1783, las, Rus 131 (: Włościejewki, Włościejewice); Włościejewi-ce, niem. Wlosciejewki Hauland Sk x 99; Włościejewice, pozn., gm. Książ Wlkp. WUN III.

  • Żabińskie Olędry 1778 Rus 131 (: Żabno); Żabno Hl. Verz 227; Żabinko Sk X 100; Ża-binko, pozn., gm. Mosina WUN III.



Przytoczone powyżej struktury nazewnicze były charakterystyczne dla osad olęderskich, w których nazwa wsi macierzystej, będąc członem utożsamiającym, przybierała formę przymiot-nika. Nawiązywały one w sposób bezpośredni do analogicznych dwuczłonowych nazw Wól. One właśnie, pojawiwszy się o trzy wieki wcześniej od Olędrów, były ich prototypami. Oto przykła-dy: de Wola et Orchowo (1369) 1446 KW nr 1617; Wola Rchowska 1391 Lek II nr 128, dziś Wólka Orchowska, koniń., gm. Orchowo; in Gosławska Wola 1384 KW nr 1822 (n. wsi Gosłowi-ce), później Wola Łaszczewa 1565 ASK 13, 11 (n. os. Łaszcz), dziś Wola Łaszczowa, koniń., gm. Kazimierz Biskupi. Zresztą zakładanie osad określanych wolami miało wiele cech wspólnych z osadnictwem Olędrów.

Olędrzy osadzani byli również w miejscu wsi opustoszałych i zarosłych, by je rekultywo-wać. Wówczas restytuowano nazwy tych osad, zazwyczaj dodając do nich człon Olędry. Należy poza tym zaznaczyć, że w pewnej liczbie wsi wówczas zamieszkałych osadzano Olędrów na czę-ści gruntów. Jednym z takich przykładów jest wieś Sroczewo, w której na części gruntów założo-no kolonię olęderską, wskutek czego powstała osada mieszana, potem zaś starzy mieszkańcy przeniesieni zostali na prawo olęderskie i przyłączeni do gminy Olędrów. Zdarzały się też sytu-acje, że dotychczasowi mieszkańcy uzyskiwali prawa olęderskie (lub ich część), co się łączyło wówczas z polepszeniem ich położenia prawnego i ekonomicznego. Jak pokazuje wybór poniż-szych przykładów, ta grupa nazw zachowywała swoja dawna postać rzeczowników a człon Olę-dry dodawany był do nich fakultatywnie:

  • Bielawy Olędry 1747, wieś zarosła, Rus 132 (: Bielawy); Bielawy pod Wronkami Sk X 85; pozn., gm. Wronki WUN I.

  • Borgowo 1785, ta sama wieś i mieszkańcy oraz folwark dworski, Rus 124 (: Borgowo); Borgowo Sk X 97; Borgowo, pozn., gm. Śrem WUN I.

  • Bukowiec Olędry 1691, wieś opustoszała, Rus 132 (: Bukowiec, Bukowce); Bukowce Sk X 45; Bukowiec, pozn., gm. Sieraków WUN I.

  • Chmielinka 1776, wieś i folwark z zasiewami, Rus 132 (: Chmielinka); Chmielinko Sk X 52; Chmielinko, pozn., gm. Lwówek WUN I.

  • Chorzepowa 1753, ta sama wieś i mieszkańcy, Rus 133 (: Chorzepowa); Chorzępowo Sk X 45; Chorzepowo, pozn., gm. Sieraków WON I.

  • Daleszyno 1765, role kmiece, Rus 125 (: Daleszyno); Daleszyn Sk X 16; Daleszyn leszcz., gm. Gostyń WUN I.

  • Goździno Olędry 1735, las, Rus 126 (: Goździno, Guździno); Goździn Sk X 115; Goździn, pozn., gm. Rakoniewice WUN I.

  • Kamionka Olędry przed 1748, rola częścią zarosła, Rus 134 (: Kamionka); Kamionka Sk X 8; Kamionka, piL, gm. Chodzież WUN II.

  • Kawczvn Olędry 1741, wieś opustoszała, Rus 126 (: Kawczvn); Kawczvn Sk X 35; Kaw-czyn, leszcz., gm. kościan WUN II.

  • Kotusz Olędry 1729, wieś z budynkami, Rus 127 (: Kotusz, Kotowsze); Kotusz Sk X 95,96; Kotusz, pozn., gm. Kamieniec WUN II.

  • Krosna Olędry 1780, wieś opustoszała, Rus 127 (: Krosna); Krosinko, niem. Krosno Hau-land Sk X 98; Krosinko, pozn., gm. Mosina WUN II.

  • Meryń Stary 1695, zarośla, Rus 136 (: Meryń, Mierzyn); Mierzyn, niem. Alt Merine Sk X 46; Mie-rzvn, gorz., gm. Miedzychód WUN II.

  • Meryń Nowy 1713, folwark częścią zarosły, Rus 136 (: Meryń, Mierzvn); Mierzvnek, nie-m. Neumerine Sk X 46; Mierzynek, gorz., gm. Międzychód WUN II.

  • Niwka Olędry 1776, wieś z budynkami, Rus 137 (: Niwka): Niwka, pozn., gm. Puszczy-kowo WUN II.

  • Popowo 1708, wieś z budynkami, Rus 138 (: Popowo); Popowo Sk X 86; Popowo, pil, gm. Wronki WUN III.

  • Rataje Olędry 1740, wieś częściowo zarosła, Rus 129 (: Rataje); Rataje Sk X 116, 117; Rataje, pozn., gm. Rakoniewice WUN III.

  • Skrzydlewo 1785, ta sama wieś i mieszkańcy, Rus 140 (: Skrzydlewo; Krzydłowo); Skrzy-dlewo Sk X 47; Skrzydlewo, gorz., gm. Międzychód WUN III.

  • Świniary Olędry 1619 Rus 141 (: Świniary; Świnary); Świniarki, niem. Schwienert Hau1and Rosp 333; Świniarki, gorz., gm. Skwierzyna WUN III.

  • Ujście Stare 1712, ta sama wieś i mieszkańcy, Rus 131 (: Ujście, Uście); Stare Uście, niem. Alt Tepperbuden Rosp 307; Uście, ziel., gm. Kolsko WUN III.

  • Uście Nowe 1719, ta sama wieś i mieszkańcy, Rus 131 (: Ujście, Uście); Nowe Uście, niem. Neu Tepperbuden Rosp 213; Uście, ziel., gm. Kolsko WUN III.

  • Zamorze 1771, wieś z budynkami, Rus 142 (: Zamorze); Zamorze, Sk X 87; Zamorze, po-zn., gm. Pniewy WUN III.



Nazwy osad olęderskich tworzone były także bez nawiązania do wcześniejszych nazw wsi. W tych wypadkach bardzo często wykorzystywano gotowy materiał mikrotoponimów, czyli nazwy odnoszące się do obiektów fizjograficznych, które zasiedlili Olędrzy. Niektóre spośród tych mikrotoponimów miały dawne zapisy historyczne. Ten zasób podstaw nazewniczych uzu-pełniały jeszcze apelatywy z zakresu pojęć powiązanych ze środowiskiem naturalnym. Granica między tymi dwoma zasobami leksykalnymi, które były tworzywem omawianych nazw, jest trudna do przeprowadzenia. Nigdy bowiem nie ma pewności, czy nie zaistniał trwały związek między odnośnym apelatywem a odpowiadającym mu obiektem fizjograficznym, ale nie zanoto-wano go w źródłach, albo gdy był notowany, przeoczyli go badacze. Znacznie rzadziej występują nazwy związane z działalnością człowieka. Wśród podstaw nazewniczych znalazły się też nazwi-ska i imiona zaś wyjątkowo nazwy wsi, ale użycie ich motywowały zupełnie inne względy niż w przedstawionych powyżej nazwach odtoponimicznych. Ten materiał będzie przedstawiony w następującym porządku:

1) nazwy odnoszące się do środowiska naturalnego;
2) nazwy związane z działalnością człowieka;
3) nazwy od nazwisk oraz imion, a także nazw miejscowych.

1) Nazwy odnoszące się do środowiska naturalnego:

  • Barłożne Olędry I i II b. d. Rus 124 (: n. lasu Barłożna 1513 SHGPn I 17 od barłóg - "le-gowisko dzikich zwierząt, zwłaszcza niedźwiedzi"); Holendry Barłożne ok. 1791 SHGPn I 17; Barłożna Gościeszvńska, Barłożna Wolsztyńska Sk X 115; ziel., gm. Wolsztyn WUN I.

  • Białe Olędry b.d. Rus 124 (: biały - w odniesieniu do terenów podmokłych i mokradeł); Biała Wieś, niem. Weisshauland Sk X 19; Biała Wieś, pozn., gm. Grodzisk Wlkp. WUN I.

  • Błonie Olędry al. Żdżar b.d. Rus 124 (: błonie - "łąka, pastwisko"); Per Hollendros d. Błońskie seu Wzdarowskie 1750 Koz IV 44; Błońsko, niem. Blumen Hauland Sk X 115; Błońsko, pozn., gm. Rakoniewice WUN I.

  • Bystrek Olędry 1757 Rus 125 (: n. rz. Bystrzyki 1593 koz III 543 lub n. jez. Bystrzec); By-strzek, niem. Bystrzek Hauland Sk X 98; Bystrzek, pozn., gm. Śrem WUN I.

  • Chojnickie Olędry b.d. Rus 125 (: chojnik - "las zarośla chojnowe, tj. sosnowe"); Kunik Olędry, czyli Kunickie Olędry, niem. Kuniken-Hauland SG IV 878; Chojnik, niem. Kunik Sk X 52; Chojniki, pozn., gm. Nowy Tomyśl WUN I.

  • Czarne Olędry b.d. Rus 125, XVI-XVIII w. (: czarny - w odniesieniu do otoczenia czar-nego lasu, czyli iglastego lub ciemnej gleby); Czarnawieś, niem. Schwarzhauland Sk X 19; Czarna Wieś, pozn., gm. Grodzisk Wlkp. WUN I.

  • Dziewczastruga 1745, las, Rus 133 (: n. lasu z n. rz. Dziewczastruga, n. rz. zapewne stąd, że dziewki bieliły tam płótno); Dziewczastruga, niem. Trockenhauland Sk X 56; Dziew-cza Struga, pil., gm. Rogoźno WUN I.

  • Glinki Olędry 1701, gotowa rola, Rus 133 (: glinka - "rodzaj gleb"); Glinno Olędry, niem. Glinau SG II 589; Glinno Sk X 53; pozn., gm. Nowy Tomyśl WUN I.

  • Gogolice Olędry b.d. Rus 133 (: n. lasu Gogolice 1568 może z n. jęz. Gogolice od gogoli-ca - "gatunek dzikiej kaczki"); Gogolice Sk X 87; pil., gm. Wronki WUN I.

  • Grabowiec al. Nowina Olędry 1765, zarośla, Rus 133 (: grabowiec - "las grabowy"); Nowina Myc 174, Sk X 11; pil., gm. Lubasz WUN I.

  • Igrzna 17461 Rus 134 (: n. lasu Wielkie Igrzvny 1630 Koz II 239 od igrzyny - "miejsce w lesie, gdzie się odbywają igrzyska zwierząt"); Igrzyna, niem. Rehwiese Sk X 56; Igrzyna, pil., gm. Ryczywół WUN I.

  • Jasionowe Olędry 1701, las, Rus 134 (: jasionowy- "jesionowy"); Jasienickie Olędry, niem. Eschenwalde Myc 87; Jasieniec, niem. Eschenwalde Rosp 104; Jasieniec, gorz., gm. Trzciel WUN I.

  • Krynica Olędry b.d. Rus 135, Krynica przys. 1764 Koz II 359 (: n. jęz. Krynica, Skrzynice 1531 koz III 205 od krynica, skrzynica - "źródło"); Krynica Myc 129; Skrzynice, niem. Warthetal (Krinitz) Rosp 294; Skrzynica, gorz., gm. Skwierzyna WUN III.

  • Łęczne Olędry b.d. Rus 127 (: n. lasu Łęczen 1571 SHGPn III 20; łęk - "półkoliście ukształtowany teren") Lenczner Hol. Gilly; Łęczno, niem. Lentschen Sk X 55, 53; Łęczno, gorz., Miedzichowo WUN II.

  • Mechnacz Olędry 1784 Rus 136 (: n. lasu 1599-1600 z n. jęz. Mechnacz Koz II 450 od przym. mechnaty - "omszały"); Mechnacz Myc 83; Sk X 46; pozn., gm. Kwilcz WUN II.

  • Orłowiec 1723, las, Rus 138 (: n. lasu Orłowiec 1798 Koz II 552 od orłowiec - "miejsce, gdzie są orły"); Orłowce Rosp 224; gorz., gm. Przytoczna WUN II.

  • Piaski 1730, las, Rus 138 (: piaski - "gleba piaszczysta"); Piaski, niem. Neudorfer Sand-krug Rosp 235; WUN brak, dawny pow. pilski.

  • Rudka Olędry 1775, las, Rus 139 (: n. lasu Rudka 1672 Koz III 150, n. lasu od rudka- "bagno z czerwonym zabarwieniem od rudy żelaza"); Rudka pod Pniewami, niem. Rudki Hauland Sk X 86; Rudka, pozn., gm. Pniewy WUN III.

  • Sosnowiec Olędry, b.d. Rus 129 (: n. łąki Sosnowiec 1576 Koz III 234 od sosnowiec-"zarośla sosnowe"); Sosnowiec Hl. Verz 186; Sosnowiec Sk X 99; pozn., gm. Śrem WUN III.

  • Sowiagóra Olędry 1702 Rus 140 (może: n. lasu Sowiagóra - "wzgórze z lasem, w którym są sowy"); Sowia Góra Myc 84; Sk X 17, 18; gorz., gm. Międzychód WUN III.

  • Sucha Dębina 1738, las, zarośla, Rus 130 (: sucha dębina - "las dębowy bez poszycia"); Sucha Dębina, nova Colonia 1777 Koz III 272; Wioseckie Huby, niem. Wiosker Hld Myc 51; Wola Jabłońska, niem. Wiosker Hauland Sk X 116;Wola Jabłońska, pozn., gm. Ra-koniewice WUN III.

  • Świętne Olędry b.d. Rus 130 (: n. jez. Święte Koz III 286 - "poświęcone Kościołowi"); Świetno, schyłek XVIII w. Koz III 286; Świetno, wieś, niem. Schwenten, jez. Święte, nie-m. Schwentensee Rosp 332; Świętno, ziel., gm. Wolsztyn WUN III.

  • Tarnowiec b.d. Rus 141 (: n. lasu i błota Tamowiec 1571 Koz III 316 ; tarnowiec - "miej-sce porośnięte tarnem, tj. tarniną"); Tarnowiec, niem. Tarnowce Sk X 54; Tarnowiec, po-zn., gm. Lwówek WUN III.

  • Troszczyńskie Olędry b.d. Rus 131 (: n. lasu Troszczyna 1577-78 Koz III 326: Troszczyna - "drzewo lub krzew, występuje w Polsce na glebach wilgotnych i żyznych"); Troszczyn Sk X 20; pozn., gm. Opalenica WUN III.

  • Wilcz Olędry ok. 1762 Rus 131 (: miejsce Wilcz 1521 oraz n. jez. Wilcze Koz III 388 - od przym. wilczy); Wilcze, niem. Wolfsheide (Wilze) Rosp 357; Wilcze, ziel., gm. Wolsztyn WUN III.

  • Zdroje Olędry b.d. Rus 142 (: Zdrój); Zdroje, niem. Dreien Sk X 86; Zdroje, pil., gm. Wronki WUN III.

  • Zwierzyniec Olędry 1751, zarośla, Rus 142 (: zwierzyniec - "ogrodzony teren w lesie, gdzie przetrzymywało się zwierzynę na łowy"); Zwierzyniec Myc 84; Sk X 47; gorz., gm. Miedzychód WUN III.



W nazwach niezależnych od wcześniejszych toponimów bardzo wyraźnie zaznaczyły się cechy naturalnego środowiska, w którym Olędrzy zakładali swoje osady. Jest to zrozumiałe, gdyż nazwy te nadawane były w początkowym zetknięciu z miejscem nowego osadnictwa, zanim póź-niejsi jego mieszkańcy dokonali zmian w pierwotnym krajobrazie. W nazwach najczęściej odbiło się jego zalesienie. Mówią o tym ogólnie niektóre z przytoczonych przykładów oraz inne znajdu-jące się w pełnym materiale: Drzewce Olędry (: drzewce zapewne "las lub zarośla"), Kozielaski Olędry (: kozie laski czyli "małe dla kóz"), Krzywoleśne Olędry (: krzvwy las), Lasek Olędry. Należały tu również nazwy określające zespoły leśne z przewagą niektórych gatunków drzew: Borownickie Olędry (: borownik - "las iglasty"), Chojnickie Olędry, Dębowskie Olędry (: dębo-wiec - "las dębowy"), Grabowiec Olędry, Jasionowe Olędry, Lipie Olędry (: lipa), Olszewniak Olędry (: olszewniak - "zarośla olszowe"), Sosnowiec Olędry, Tarnowiec, Troszczyńskie Olędry i in.

Nieodłączna od lasów jest żyjąca w nich zwierzyna. O jej obecności świadczą takie na-zwy, jak: Barłożne Olędry, Igrzna, Orłowiec, Sowiagóra Olędry, Wilcz Olędry, Zwierzyniec Olę-dry, które pierwotnie odnosiły się do lasów.

Na osadnictwo dla olędrów przeznaczano tereny podmokłe, bagienne i mokradła. Wyrazi-stym tego przykładem jest nazwa Białe Olędry. Tereny podmokłe i moczarowate znajdowały się często w pobliżu rzek i jezior. Nazwy tych obiektów wodnych przenoszone były niejednokrotnie na otaczające je lasy, łąki i mokradła, a następnie po zajęciu tych terenów przez olędrów stawały się nazwami ich osad. Znalazło to wyraz m.in. w nazwach: Bystrek Olędry, Dziewczastruga, Go-golice Olędry, Krynica Olędry, Mechnacz Olędry, Pącheńskie Olędry (: n. jez. Pąchy od pąch - "zapach, smród"), Rudna Olędry (: n. rz. Rudna - od czerwonawego zabarwienia wody z rudy żelaza).

Omawiane nazwy zawierają także informacje o rodzaju gleby i ukształtowaniu terenu, np.: Błonie Olędry, Glinki Olędry, Góry Olędry, Łęczne Olędry, Piaski Olędry.

2) Nazwy związane z działalnością człowieka:

  • Cegielskie Olędry 1729 Rus 125 (: cegielnia); Cegielnia Ol. KsP 390; Cegielskie Olędry, niem. Ziegelhauland Myc 49; Cegielsko, niem. Ziegelhauland Sk X 115, Cegielsko, po-zn., gm. Rakoniewice WUN I.

  • Cegielskie Olędry 1740, las, Rus 132 (: cegielnia); Cegielnickie Olędry, niem. Ziegel-scheune Myc 86; Prądówka, niem. Ziegelscheune Sk X 53; Prądówka, gorz., gm. Miedzi-chowo WUN III.

  • Mostowskie Olędry al. Żdżar b.d. Rus 127 (: przym. mostowski: most); Mostowe Olędry Myc 52; Mościska, niem. Bruckenhauland Sk X 115; Mościska, pozn., gm. Rakoniewice WUN II.

  • Nowe Dwory Olędry 1601, las, łąki, zarośla, Rus 137 (: nowe dwory); Nowe Dwory 1640, 1654 Koz II 526; Nowe Dwory, niem. Neuhöfen Rosp 212; Nowe Dwory, pil., gm. Wieleń WUN II.

  • Nowe Olędry 1744, zarośla, Rus 131; Neu-Tuchorze Hl. Verz 133; Tuchorza Nowa Sk X 116; Nowa Tuchorza, ziel., gm. Siedlec WUN II.

  • Nowe Olędry b.d. Rus 128; Nowe Olędry, niem. Neuvorwerk Myc 144; Nowinki, niem. Neuhauland Sk X 99; Nowinki, pozn., gm. Mosina WUN II.

  • Nowe Olędry 1746, zarośla, Rus 137; Nowe Olędry, niem. Eichquast, Łoskońskie Olędry, niem. Neuhauland Myc 96; Neu-Laskon Hl. Verz 132; Nowołoskoniec, niem. Eichquast Sk X 57, 59; Nowołoskoniec, pozn., gm. Oborniki WUN II.

  • Nowy Dom b.d. Rus 137 (: nowy dom); Nowy Dwór, niem. Neuhaus Myc 130; Nowy Dwór, niem. Neuhaus Rosp 215; Nowy Dwór, gorz., gm. Skwierzyna WUN II.

  • Piłka b.d. Rus 138 (: piłka od piła - "tartak"); Pileckie Olędry, niem. Pilker Hld Myc 97; Piłka, niem. Pilkamühle Sk X 58; Piłka-Młyn, cz. wsi Jaracz, pil., gm. Rogoźno WUN II.

  • Stare Olędry 1703, zarośla, las, Rus 131; niem. Alt-Tuchorze Hl. Verz 4; Tuchorza Stara Sk X 16; Stara Tuchorza, ziel., gm. Siedlec WUN III.

  • Stodólsko Olędry 1742 Rus 130 (: stodoła); Colonia nova Stodolskie 1778 Koz III 254; Stodólsko Myc 51; Stodolsko Sk X 116; pozn., gm. Rakoniewice WUN III.

  • Szklana Huta Olędry ok. 1739 Rus 140 (: szklana huta - "huta szkła"); Wyszyńskie Olę-dry, niem. Wischin Hauland WM I 42; Wyszynki, niem. Wischinhauland Sk X 9: Wyszyn-ki, pil., gm. Budzyń WUN III.

  • Szklana Huta Olędry 1716, zarośla, Rus 140 (: jak wyżej); Huta Szklana, niem. Glashütte Rosp 97; Huta Szklana, pil., gm. Krzyż WUN I.

  • Szklanohutskie Olędry 1720, zarośla, Rus 140 (: jak wyżej); Huta Szklana, niem. Glashü-tte Myc 87; Szklarka Trzcielska, niem. Glashütte Sk X 54; Szklarka Trzcielska, gorz., gm. Miedzichowo WUN III.


W przedstawionych nazwach doszły do głosu wyniki działalności nowych mieszkańców na zagospodarowywanych obszarach. Nazwy Nowe Olędry, Stare Olędry przekazują informacje o tym typie osadnictwa, Mostowskie Olędry wskazują na inwestycję komunalną ważną dla ko-munikacji, Nowe Dwory Olędry i Nowy Dom, mówią o budownictwie mieszkalnym, zaś Stodól-sko o budownictwie gospodarczym. Do urządzenia osad potrzebne były różne materiały, do pro-dukcji których musiały powstać różne zakłady przemysłowe: cegielnie, huty szkła, piły czyli tra-ki. Powstawanie ich dokumentują nazwy: Cegielskie Olędry, Huta Olędry, Szklana Huta Olędry, Piłka.

3) Nazwy od nazwisk oraz imion:

  • Albertowskie Olędry b.d. Rus 124 (: im. lub nazw. Albert); Albertowskie Olędry Myc 90; Albertowsko Sk X 52; pozn., g. Grodzisk Wlkp. WUN I.

  • Amtskasnerowskie Olędry b.d. Rus 124 (: nazw. Amtskasner); Amtskassner Hl. Verz 5; Toczeń, niem. Amtskassner Sk X 54; Toczeń, gorz., gm. Miedzichowo WUN III.

  • Bucharzewo Olędry 1722, zarośla, Rus 132 (: nazw. Bucharz); Bucharzewo Sk X 45; po-zn., gm. Sieraków WUN I.

  • Olszewniak al. Chmielowo Olędry (: nazw. Chmielewski, Chmielewscy dzierżyli u schyłku XVIII w. Ryczywół SG X 82); Chmielewo Sk X 58; pil., gm. Ryczywół WUN I.

  • Filipowo Olędry b.d. Rus 133 (: im. Filip, które nosił syn Raczyńskiego, fundatora osa-dy); osadę włączono do wsi Wyszyny: Wischin Hl. Verz 219; Wyszynki, niem. Wischin Hauland Sk X 9; Wyszynki, pil., gm. Buszyń WUN III.

  • Grubskie Olędry b.d. Rus 126 (: nazw. Gruba a. Grube a. Grubski); Grubskie Olędry, niem. Grubske Hauland SG II 859; Grubsko, niem. Grubske Sk X 53; Grubsko, pozn., gm. Nowy Tomyśl WUN I.

  • Herbardowo Olędry 1601 ?, mokradła, Rus 134; Herbardowo, niem. Herbersdorf 1654 Koz II 237 (: nazw. Herbard, Herburt, które było nazwiskiem rodowym Zofii Czarnkow-skiej, inicjatorki osadzenia Holendrów): Erbardy KsP 450; Herburtowo, niem. Ehrbar-dorf Rosp 97; Herburtowo, pil., gm. Wieleń WON I.

  • Krystynka 1730, las, zarośla, Rus 135 (: im. Krystyna); Krystynka, niem. Christinchen Sk X 8; Krystynka, pil., gm. Chodież WUN II.

  • Maryjanowo b.d. Rus 127 (: im. Maryjan); Mariankowo, niem. Marianowo Sk X 115; Mariankowo, ziel., gm. Siedlec WUN II.

  • Maryjanowo Olędry 1614, zarośla, łąki, Rus 136; Marianowo, niem. Mariendorf Rosp 183; Marianowo, pil., gm. Wieleń WUN II.

  • Marienwald 1701 Rus 136 (: im. Marie + Wald - "las"); Marienwalde Myc 130; Gaj, niem. Marienwalde KsP 259; Rosp 69; Gaj, gorz., gm. Przytoczna WUN I.

  • Marlewo b.d. Rus 136 (: nazw. Marla a. Marlo); Marlewo Sk X 74; cz. miasta Poznań WUN I.

  • Marszewiec b.d. Rus 136 (: nazw. Marsz); Marszewiec, niem. Marschewitz Sk X 59; Marszewiec, pozn., gm. Oborniki WUNII.

  • Róża Olędry 1624 Rus 139 (może: n. herald. Róża, mniej prawdopodobnie od zarośli dzi-kiej róży); Poręba, niem. Rosenthal Hauland Rosp 252; Poręba, gorz., gm. Przytoczna WUN III.

  • Teressowo al. Ludomskie Olędry 1748 Rus 141 (: im. Teresa) zob. Teressowo al. Ludom-skie Olędry s. 3.

  • Władvszyn Olędry b.d. Rus 141 (: nazw. Władysz); Władyszyn Sk X 58; pol., gm. Rogoź-no WUN III.

  • Wvssogotowo al. Czarne Olędry b.d. Rus 142 (założone przez Wysogotó, tj. Wyskotów Zakrzewskich Koz III 428); Wyssogotowo Myc 124; Wyssogotowo Sk X 77; pozn., gm. Tamowo Podgórne WUN III.

  • Zakrzewo Olędry 1742, grunty opustoszałe, Rus 142 (założone przed 1745 r. przez Wy-skotów Zakrzewskich [z Zakrzewa, leszcz., gm. Miejska Górka] Koz III 443); Zakrzewo, niem. Sassenheim Sk X 77; Zakrzewo, pozn., gm. Dopiewo WUN III.


Nazwa od nazwy miejscowej:

  • Folsztyn ok. 1600, mokradła? Rus 133, Fulsztyndorff Olendrowie 1654 Koz III 409 (: n.m. Fulsztyn, dziś Wolsztyn, Zofia Czarnkowska, która osadziła olędrów, pochodziła z Fulsztyna); Fulsztyn, niem. Follstein osp 69; Folsztyn, pil., gm. Wieleń WUN I.


Wybrane przykłady nazw, które przytoczyłam, mogły mieć dwojaką motywację. Nazwi-ska lub imiona będące w podstawie nazw zapewne w większości należały do właścicieli gruntów, ale, być może, czasem mogły należeć do osadźców. Do ustalenia tych faktów bardzo rzadko można znaleźć informacje źródłowe. Dotyczą one zaledwie kilku sytuacji nazewniczych i odno-szą się do osób, których imiona lub nazwiska rodowe znalazły się w nazwach dla ich upamiętnie-nia, por. Filipowo Olędry, Herbardowo Olędry, Wyssogotowo Olędry. Znamienne w tym wzglę-dzie są nazwy będące derywatami wstecznymi od nazwisk, takimi są Chmielewo (: Chmielewski), Zakrzewo (: Zakrzewski). Można domniemywać, że inne nazwy od imion: Józefowo, Katarzynki, Krystynka, Maryjanowo, Marienwald, Teresowo utworzono również na cześć osób noszących te imiona.

Z kolei przykładem upamiętnienia gniazda rodowego Zofii z Herburtów Czarnkowskiej jest nazwa Folsztyn.

W dalszym ciągu nieco uwagi poświęcę członowi (H)olendry, Olędry, który zmieniał w czasie swoją formę, znaczenie i funkcje. Postać Olędry jest najbardziej przyswojona w stosunku do jej pierwotnego brzmienia Holendry. Pochodzi ona, jak wiadomo, od nazwy etnicznej Holen-drzy. Przybyli oni do Polski i zapoczątkowali nowy rodzaj osadnictwa. Początkowa postać Ho-lendry - to dawna forma biernika liczby mnogiej. Ta forma gramatyczna od rzeczowników oznaczających różne grupy ludzkie (narodowość: Czechy, Węgry; zawód: Szewce, Sokolniki; mieszkańców jakiegoś terenu: Jezierzany) mogła pełnić funkcję nazw oznaczających obszar lub miejsce, które owi ludzie zamieszkiwali. W naszym przykładzie Holendry, to miejsca, gdzie osiedleni zostali Holendrzy. Na ziemiach polskich przeszczepiali oni technikę melioracji bagien i mokradeł, by je przekształcić na grunty rolne, a następnie prowadzić hodowlę bydła. Z czasem nowe osadnictwo kontynuowali przybysze z Niemiec, sporadycznie z Czech, a także Polacy. Ich działalność osadnicza rozpoczynała się zwykle od karczowania lasów i zarośli. Zmiana narodo-wości osadników spowodowała, że człon (H)olendry, Olędry stracił swój pierwotnie etniczny charakter.

Omawiając dwuczłonowe nazwy z członami odtoponimicznymi w postaci przymiotników derywowanych od nazw macierzystych wsi, stwierdziłam, że towarzyszący tym przymiotnikom człon Olędry pełnił funkcje dyferencjacyjną (por. s. 2, 4-5). W pozostałych nazwach z członem Olędry, które przytoczyłam, nie jest już związana funkcja dyferencjacyjna. Jest to oczywiste w sytuacji, gdy w terenie nie sąsiadują ze sobą dwie równo brzmiące nazwy. Na tym tle musi zasta-nawiać konsekwencja, z jaką człon Olędry występował we wszystkich grupach nazewniczych. Otóż z pewnością przyczyną tego stanu rzeczy była uprzywilejowana pozycja osad, które loko-wano na prawie olęderskim. Zapewniało ono bowiem lepszy ustrój społeczny gminy wiejskiej oraz korzystniejsze warunki ekonomiczne jej rozwoju w porównaniu z wsiami lokowanymi daw-niej na prawie niemieckim. Powszechne występowanie członu Olędry należy tłumaczyć potrzebą udokumentowania także w nazwie tego ważnego tytułu prawnego, którym legitymowały się osa-dy Olędrów. A zatem nie tylko względy językowe ale również intencja, by zwrócić uwagę na tytuł prawny, przyczyniły się do tak powszechnego występowania członu Olędry w nazewnic-twie.

Gdy na obszarze Prus wprowadzono jednolity samorząd gminny oraz regulację stosun-ków wiejskich na mocy ustawy z 1823 r., wówczas także prawodawstwo olęderskie przestało obowiązywać. W związku z tym człon Olędry jako dowód przywilejów stracił swoja wartość, pozostał jedynie świadectwem praw już nie istniejących. Zapewne ten fakt doprowadził do coraz częstszego pomijania członu Olędry w nazwach, w których nie miał on funkcji dyferencjacyjnej. Równocześnie postępowała apelatywizacja tego członu, czyli przejście z kategorii nazw wła-snych do kategorii rzeczowników pospolitych. Osady olęderskie wyróżniały się wśród pozosta-łych wsi sposobem zagospodarowania, zabudową, budownictwem, pewną odmiennością etniczną i wynikającymi z niej obyczajami, wreszcie stanem zamożności. Wpłynęło to na zawartość tre-ściową wyrazu Olędry, na którą te cechy się składały.

Już w XIX w., następowały stopniowe zmiany w nazewnictwie osad olęderskich. Wyżej wspomniałam o eliminacji członu Olędry, kiedy stracił on motywację prawną. Z kolei człony utożsamiające w formie przymiotników zapewne pod wpływem urzędowych nazw niemieckich w zaborze pruskim przekształciły się w formy rzeczownikowe, por. Borkowskie Olędry, niem. Borek Hauland. Człon Olędry lub wprowadzone w jego miejsce określenie Olędry do 1918 r. pełniły w tych nazwach rolę dyferencjacyjną.

Po 1918 r., gdy Polska odzyskała niepodległość, przeprowadzono repolonizację nazw miejscowych, które pod zaborem pruskim zostały zniszczone oraz spolonizowano nazwy nie-mieckie, które wtedy powstały. W Wielkopolsce główna rolę w tej akcji odgrywał znany historyk ksiądz Stanisław Kozierowski. W ramach tego działania wycofano z wykazów urzędowych człon toponimiczny Olędry oraz termin osadniczy olędry, które różnicowały dwie równobrzmiące na-zwy występujące w sąsiedztwie lub niezależnie od tego towarzyszyły nazwie. Podobną praktykę kontynuowano po 1945 r. Powodem tej decyzji było uznanie członu Olędry i określenia Olędry za niepożądane, ponieważ odpowiadały one wyrazowi Hauland, a badacze niemieccy, łącząc ten wyraz z czasownikiem hauen "karczować", byli skłonni traktować całe osadnictwo olęderskie w Wielkopolsce jako wynik kolonizacji niemieckiej. Od siebie dodam, że wśród zapisów niemiec-kich podawanych przez Gillego występuje skrócona forma Holl., zapewne Holländer.

W miejsce członu Olędry i określenia olędry, kóre znikły z urzędowych wykazów (choć zachowały się w języku miejscowej ludności), wprowadzono formy sufiksalne. Formy takie już wcześniej były stosowane w celu dyferencjacji nazw, zastępując powszechnie od XVI w. dwu-członowe postaci, zwłaszcza z członami Mały - Wielki. Te przekształcenia posłużyły potem za wzór dla nazw osad olęderskich, którym po 1918 r. nadano formę sufiksalną lub wzorowaną na jeszcze innych strukturach nazewniczych. Oto przykłady: Białeżvńskie Olędry = Białegi, Bor-kowskie Olędry =Borkowice, Chełmskie Olędry = Chełminko, Chromieckie Olędry = Chromiec, Dłuskie Stare Olędry = Stare Dłusko, Konarskie Olędry = Konarzvce, Króteckie Olędry = Krute-czek, Lewickie Olędry = Lewiczynek, Ludomskie Olędry = Ludomicko, Oberskie Stare Olędry = Obra Dolna, Strychowskie Olędry =Strvszewo, Ujskie Olędry = Ługi Ujskie. Należy dodać, że niekiedy zastępowano omawiane nazwy tworami, które nie nawiązywały do dotychczasowych, np.: Amtskasnerowskie Olędry = Toczeń, Chrzastowskie Olędry = Olsze, dziś Olsza, Jedrzejow-skie Olędry = Gajewo.

Nie można wreszcie zapomnieć o tym, że niektóre nazwy osad olęderskich znikły, gdy te osady połączyły się z wsiami sąsiednimi.



Wykaz skrótów źródłowych:

ASK 13 - Rejestry poborowe woj. kaliskiego z 1. 1564-1591, Archiwum Skarbu Koronnego w Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie, oddz. I., sygn. 13.
Gilly - Special Karte von Südpreussen aus der Königlichen Grossen Topographischen Karte [...] reducirt und herausgegeben von Geheimen Bau-Rath Gilly, Berlin 1802-03, [1: 150000].
Koz II - III - S. Kozierowski, Badania nazw topograficznych dzisiejszej archiŹdiecezji poznań-skiej, Poznań 1916.
Koz IV - S. Kozierowski, Badania nazw topograficznych na obszarze dawnej zachodniej i środ-kowej Wielkopolski, Poznań 1921.
KsP - [L. Plater], Opisanie historyczno-statystyczne Wielkiego KsięŹstwa Poznańskiego. Wyd. J. Bobrowicz, Lipsk 1846.
KW - Kodeks dyplomatyczny Wielkopolski [...] I-IV: wyd. [I. ZaŹkrzewski]; V; wyd. F. Piekosiń-ski, Poznań 1877-1908.
Lek - Die ältesten grosspolnischen Grodbücher. I - II. Hrsg. v. J. Lekszycki, Leipzig 1887-1889.
MKL - J. Majchrowski, Nazwy miejscowe dawnego województwa kaliskiego (maszynopis).
Myc - J. Mycielski, księga adresowa wszystkich miejscowości w W[ielkim] Ks[ięstwie] Poznań-skim. Ułożył J. Mycielski, Poznań 1902.
Rosp - S. Rospond, Słownik nazw geograficznych Polski zachodniej i północnej, Warszawa 1951.
Rus - W. Rusiński, Osady tzw. "Olędrów" w dawnym woj. poznańŹskim, Poznań 1939 - Kraków 1947.
SG - Słownik geograficzny Królestwa polskiego i innych krajów słowiańskich. Pod red. F. Suli-mirskiego, B. Chlebowskiego, W. Walewskiego. I - XV, Warszawa 1880-1902.
SHG Pn - Słownik historyczno-geograficzny województwa poznańŹskiego w średniowieczu. Cz. I - II, z. 3, Wrocław 1982-1991; cz. II, z. 4, cz. III, Poznań 1992 i nn.
Sk X - Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej opracowany na podstawie wyników pierwszego powszechnego spisu ludności z dn. 31.IX 1921 r.; X: woj. poznańskie, Warszawa 1926.
Verz - Verzeichniss sämtlicher Ortschaften der Provinz Posen [...], Berlin 1883.
WM - [J. Lekszycki] Wykaz miejscowości, których nazwiska polskie do roku 1874 na niemiec-kie zmienione zostały. I-II, Poznań 1875.
WUN - Wykaz urzędowych nazw miejscowości w Polsce. I - III, Warszawa 1980-1982.



Ilustracje



















Start | Wprowadzenie | Ściągnij e-book | Konferencja 2001 | Podziękowania | Nota prawna | Kontakt
Artykuły: Polska | Małopolska | Mazowsze | Ziemia Łęczycka | Żuławy | Nizina Sartawicko-Nowska | Ziemia Kwidzyńska | Ziemia Walichnowska | Ziemia Sieradzka | Ziemia Wieluńska

Copyright 2005 © jerzyszalygin@wp.pl