Artykuły --> Konferencja 2001

Wiesław Nowosad

Muzeum Etnograficzne, Toruń

Osadnictwo olęderskie w dobrach szlachty Prus Królewskich. Stan źródeł i możliwości badawcze.

W związku z rolą jaką odegrali olędrzy w Prusach Królewskich, badania nad tym zagadnieniem podejmowane już były niejednokrotnie, tak jako samodzielne prace, jak również przy okazji omawiania osadnictwa w ogóle. O ile jednak działalność osadnicza na terytoriach wiejskich miast pruskich, a także w starostwach i dobrach biskupich jest już stosunkowo dobrze znana, to nie mamy w chwili obecnej publikacji przedstawiających stan osadnictwa olęderskiego w dobrach prywatnych szlachty pruskiej. Brak opracowań nie pozwala odpowiedzieć dziś nawet na podstawowe pytanie o liczbę wsi należących do szlachty, a lokowanych na prawie olęderskim. Sytuacja jest o tyle trudna, iż nie istnieją również żadne drukowane wydawnictwa źródłowe, które dałyby podstawy do badań nad tym zagadnieniem. Poniższy tekst jest więc próbą omówienia niezbyt licznego i rozproszonego materiału źródłowego, który mógłby tą lukę w jakimś stopniu zapełnić.

Badania wstępne jakie podjęto przy pracy nad tym tematem objęły przede wszystkim studia samego zagadnienia osadnictwa olęderskiego. Chodziło w nich o rozeznanie się w stanie badań nad osadnictwem olęderskim w Prusach Królewskich oraz o ustalenie, które wsie leżące wzdłuż dolnej Wisły znajdowały się w omawianym okresie (w XVI-XVIII stuleciach) w rękach szlacheckich. Kolejnym etapem, wynikającym bezpośrednio z poprzedniego było ustalenie, które z tych dóbr szlacheckich objęte zostały osadnictwem olęderskim. Badania te również oparte zostały w przeważającej części na istniejącej już literaturze dotyczącej osadnictwa wiejskiego w ogóle^[1], a olęderskiego w szczególności^[2] oraz publikacjach dotyczących działalności mennonitów w Prusach Królewskich^[3]. Wynikiem tych poszukiwań było otrzymanie wykazu kilkunastu miejscowości położonych wzdłuż Wisły w Prusach Królewskich, które uznane zostały za olęderskie (tzn. zasiedlonych przez mennonitów lub lokowanych na prawie olęderskim) i będących dziedzicznymi posiadłościami szlachty^[4]. Dobra te położone były przeważnie w dawnym powiecie świeckim, a więc geograficznie w dolinie sartawicko-nowskiej i w północnej części tzw. Basenu Fordońskiego, ale nie tylko. Wg dostępnych publikacji były to więc - patrząc od północy: wsie Guldenfeld (obecnie Złotnica), Bruk oraz Czerwony i Biały Dwór położone na Żuławach w dawnym województwie malborskim^[5], dalej w dolinie sartawicko-nowskiej dobra Michale, Dolna i Górna Grupa, Sartawice, Fletnowo, Nowe i Stare Marzy, Czaple i Mniszek. Kolejne duże skupisko wsi olęderskich będących własnością szlachty znajdowała się na zachód oraz poniżej Świecia i były to: Niemiecki Konopat (z dużym prawdopodobieństwem tożsamy z dzisiejszym Konopatem Wielkim), Jeziorki k. Siemkowa, Kosowo, Chrystkowo i Topolinek^[6]. Ostatnia grupa wsi olęderskich w Prusach Królewskich znajdowała się w ziemi chełmińskiej. Do wsi zasiedlonych olędrami, a które z całą pewnością były własnością szlachecką należą Gzin Dolny oraz Czarże^[7]. Ostatecznie na podstawie dostępnej literatury udało się zidentyfikować 20 wsi szlacheckich, w których znajdowali się olędrzy.

Tyle publikacje. W dużej części oparte one były na powszechnie znanych i dostępnych lustracjach dóbr królewskich i wizytacjach biskupich, gdzie dobra szlacheckie wymieniane były niekiedy "przy okazji", a także na penetrowanych już od lat aktach miast Gdańska oraz Torunia. Siłą rzeczy, wszelkie ustalenia dotyczące wsi szlacheckich musiały być niekompletne, a nawet szczątkowe. Przechowywane w archiwach państwowych archiwalia dawnych rodzin szlacheckich wykorzystywane były tylko w niewielkim stopniu, być może przy założeniu, iż szlachta w Prusach nie była na tyle silna ekonomicznie by móc prowadzić własną akcję osadniczą. Nie ulega bowiem najmniejszej wątpliwości, że działalność osadnicza - z całą pewnością korzystna dla obu stron kontraktu - pociągała za sobą w pierwszych latach kontraktowych spadek dochodów z dóbr objętych okresem wolnym od czynszu. Na taki luksus mogli sobie pozwolić przedstawiciele wielkiej własności ziemskiej, a więc starostwie, biskupi oraz wielkie miasta pruskie: Gdańsk, Toruń i Elbląg. Do grupy tej dołączyła jednak również zamożna szlachta pruska, czerpiąca dochody także z innych posiadłości, dzierżaw oraz trzymanych starostw.

Podstawę źródłową niniejszego tekstu stanowią zachowane szczęśliwym trafem do naszych czasów niezwykle różnorodne i bogate archiwalia jednej z najmożniejszych rodzin pruskich w XVII wieku - Konopackich, licznych rodzin z nimi spokrewnionych oraz ich spadkobierców - Kruszyńskich. Omawiany materiał w dużej części pochodzi właśnie z ich archiwum, przechowywanego obecnie w Archiwum Państwowym w Toruniu w zespole archiwalnym Archiwum Sczanieckich z Nawry. Trudnością w korzystaniu z tych materiałów niewątpliwie jest ich znaczne rozproszenie pomiędzy różnymi jednostkami archiwalnymi wynikłe z niezbyt dokładnego porządkowania akt w Archiwum Państwowym w Bydgoszczy, gdzie początkowo przebywał. Co jednak można znaleźć w samych aktach?

Najważniejszą grupę akt do osadnictwa olęderskiego stanowią przede wszystkim oryginalne kontrakty osadnicze lub ich uwierzytelnione odpisy. Już same te materiały mogą powiększyć listę wsi szlacheckich objętych osadnictwem olęderskich o kilka pozycji. Do naszych czasów przetrwały więc kontrakty dla dóbr: Skarszewy (wystawiony przez Jakuba Oktawiana Konopackiego kasztelana elbląskiego w 1648 r.)^[8], Guldenfeld (wystawiony przez Zygmunta i Annę z Czemów Guldensternów w. 1650 r.)^[9] Pęsławice (wystawiony przez Barbarę z Kostków Konopacką 1670 r. i odnowiony przez Stanisława Konopackiego w 1689 r. na kolejne 40 lat)^[10], Lichtenfeld (wystawiony przez siostry Mariannę i Katarzynę Lukrecję Guldenstern w 1677 r. i odnowiony przez Antoniego Kruszyńskiego w 1744 r.)^[11].

Szczególnie interesującym jest tu akt wystawiony prawdopodobnie na początku XVIII w. przez Stanisława Konopackiego kasztelana chełmińskiego, który w trosce o równy status swoich posiadłości klucza konopackiego wieś Kozłowo należącą do tego klucza zrównał prawami z innymi wsiami posiadającymi już kontrakty olęderskie, a więc Konopatem Niemieckim, Drozdowem i Skarszewami^[12]. Ciekawostką jest natomiast kontrakt - umowa zawarta w 1679 r. między Stanisławem i Katarzyną z Guldensternów Konopackimi panami Bystrzca, a Kazimierzem i Lukrecją Pyszkowskimi, w którym Konopaccy dwie i pół włóki pastwisk przyległych do Bystrzca wydzierżawiają tymże Pyszkowskim - szlachcie przecież - na 13 lat na prawie olęderskim "[...] z tą Conditią aby Jego Mość Pan Pyszkowski Budynki Trybem Olęderskim pobudował, Rowów wszystkich na tych gruntach dobeł [...]"^[13].

Zdecydowanie jednak najciekawszy materiał dotyczący stosunków panujących między osadnikami olęderskimi i posesorami szlacheckimi posiadamy w odniesieniu do wsi położonych w woj. malborskim tzw. kluczy bystrzeckich i lichtenfeldzkich, w których akcję osadniczą olędrów w II poł. XVII w. prowadzili Guldensternowie - osiadła w Prusach rodzina rodem ze Szwecji, spokrewniona z panującym w Polsce dworem Wazów. Tą akcję osadniczą kontynuowali ich sukcesorzy: Konopaccy, Kruszyńscy i inni. Wg zachowanych źródeł wsie tych kluczy w dużej części zasiedlone były olędrami. W kluczu bystrzeckim olęderskie były osady powstające przy istniejących miejscowościach Bystrzcu, Czerwonym Dworze i Białym Dworze, a więc Olędry Bystrzeckie, Białodworskie i Czerwonodworskie, Budzin, Pastwiska Candrowskie. Olęderskie były być może również inne wsie tego klucza: Tychnowy, Irszewo, Dubiel i Podgorzanie. Na klucz lichenfeldzki składały się przynajmniej trzy wsie: Lichtenfeld (Jasna), Guldenfeld (Złotnica) i Grunfeld (Zielonka), z których z całą pewnością dwie pierwsze osadzone zostały olędrami. Szczególnie interesujący materiał zachował się w odniesieniu Lichtenfeldu. Posiadamy dla tej wsi imienny spis mieszkańców z 1642 r. wraz z wielkością posiadanego gruntu^[14], kopię wilkierza z 1682 r. odnowionego w 1728 r.^[15], korespondencję gospodarczą właścicieli wsi z sołtysem lichtenfeldzkim czy przysięgi wierności właścicielom posiadłości^[16]. Sporą grupę akt stanowią również zwykłe umowy dzierżawne czy inne akty prawne dotyczące tej wsi lub całego klucza zawierane między szlachtą i nie mające nic wspólnego z osadnikami, ale dające jednak szerszy pogląd na zarząd dobrami szlacheckimi.

Archiwalia z Archiwum Sczanieckich z Nawry uzupełniają nieliczne inne materiały rozrzucone po całej Polsce. W Bibliotece PAN w Gdańsku udało się odnaleźć np. dwa wilkierze szlacheckich wsi olęderskich Dolnej Grupy^[17] z 1692 r. i Górnej Grupy^[18] z 1719 r. znajdujących się w posiadaniu rodziny Konarskich. Oba zresztą potwierdzane były następnie w 1732 r. przez Stanisława Konarskiego i w 1757 r. przez Ignacego Konarskiego.

Niewiele materiału dotyczącego dóbr lokowanych na prawie olęderskim odnaleźć można natomiast w innych archiwach rodzinno-majątkowych. Sytuacja jednak nie powinna zbytnio dziwić. Wg wstępnych badań olędrów w swych dobrach osadzało zaledwie kilka rodzin w Prusach Królewskich. Obok szerzej opisanych Guldensternów i Konopackich oraz ich sukcesorów, na tą listę wpisać można również z całą pewnością Konarskich (wsie Dolna i Górna Grupa, Topolinek), Działyńskich (Gzin Dolny, Czarże), Żelisławskich (Michale) i prawdopodobnie Czapskich. Cóż z tego, gdy archiwalia tych rodzin są w stanie szczątkowym lub nie istnieją w ogóle. W XIX w. spłonął drewniany dwór w Topolnie, a wraz z nim spaliło się całe archiwum Konarskich i rodzin z nimi spokrewnionych. Tym samym przepadły całkowicie materiały dotyczące rodziny oraz ich działalności politycznej i gospodarczej (a w tym i osadniczej). Akta rodziny Czapskich znajdujące się w Bibliotece Narodowej w Krakowie nie posiadają żadnych materiałów odnoszących się do tego zagadnienia. Prawie nic nie zachowało się w ogromnym archiwum Działyńskich przechowywanym w Archiwum Państwowym w Poznaniu i jego niewielkiej części znajdującej się również w Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie (AGAD). Co prawda można odnaleźć wśród tych archiwaliów materiały dotyczące dóbr Gzin i Czarże, żadne jednak z nich nie mówią o mieszkających tam olędrach.

Rozczarowaniem również było przeglądanie rozmaitych ksiąg sądów w Prusach Królewskich. Skala kwerendy, którą należałoby przeprowadzić w tych materiałach byłaby niewspółmierna do odniesionych korzyści. Z zachowanych w Archiwum Diecezji Chełmińskiej w Pelplinie czterech ksiąg sądu ławniczego miasta Świecia, a więc akt, gdzie najwięcej było wsi szlacheckich lokowanych na prawie olęderskim udało się wyłowić zaledwie kilka zapisek odnoszących się ogólnie do tych posiadłości. Jedynym sukcesem było odnalezienie kolejnego nieznanego bliżej kontraktu osadniczego (a w zasadzie jego oblaty) dla wsi Biechowa z 1733 r., należącej do Grzegorza Niewieścińskiego starościca mławskiego. Kontraktem tym Niewieściński odnawia istniejący wcześniej nieokreślony przywilej utrzymując prawo osadników m.in. do własnych sądów, posiadania własnego kościoła i szkoły: "sprawy wszelkie sądzić powinni i winy do dworu oddawać, jednak z apellacyą do dworu bakałarza alias Sulmeystra szkolnego i Kierchow swój mieć do schowania się, jednak do Kościoła Parafialnego należeć będą, i co do nich należy płacić powinni temu kościołowi [...]"^[19].

Pewnym ułatwieniem w poszukiwaniach materiałów dotyczących osadnictwa olęderskiego w księgach sądowych znajdujących się obecnie w archiwach państwowych jest z całą pewnością "Kartoteka materiałów do dziejów wsi" szerzej znana jako tzw. "kwerenda wiejska". Był to ogólnopolski projekt zrealizowany przez pracowników wszystkich polskich archiwów państwowych w latach 1951-1956. Celem jej było wyłowienie i upowszechnienie z kilometrów akt przechowywanych w archiwach rozmaitych informacji dotyczących wsi. Powstała w ten sposób kartoteka zawierająca ponad 150 tysięcy kart informacyjnych katalogujących wg określonego schematu zapiski odnoszące się do różnych zagadnień związanych z tematyką wiejską^[20].

W schemacie tym informacje o osadnictwie olęderskim wydzielone zostały w oddzielną kategorię ("46 - Wsie olęderskie") co stanowi duże ułatwienie w poszukiwaniach, ale koniecznym jest również prowadzenie poszukiwań w innych kategoriach, które mogą dotyczyć olędrów (np. "3 - Inwentarze, lustracje wsi, rejestry ruchomości" lub "37 - Melioracje wodne, groble i mosty"). Na tej podstawie udało się np. odnaleźć w zespole Aktach miasta Chełmży kontrakt osadniczy dla Olędrów w Ostromecku z 1621 wystawiony przez właścicieli dóbr Jana i Jadwigę z Ostromeckich Dorpowskich^[21]. "Kwerendy wiejskiej" nie można jednak traktować bezkrytycznie. Głównym powodem jest przede wszystkim niekompletność danych. Pomijając już samo przypuszczenie, iż niektóre zapiski mogły po prostu umknąć archiwistom lub zostały błędnie zakwalifikowane do innych kategorii, to trzeba jednak mieć na uwadze, iż w chwili prowadzenia kwerendy nie wszystkie zespoły akt były już opracowane. Kwerenda nie objęła więc akt nieuporządkowanych. Innym mankamentem są zmiany sygnatur prowadzone w archiwach na przestrzeni lat. Nowe sygnatury nadawane jednostkom nie były aktualizowane w kartotece. By dotrzeć do właściwej jednostki należy więc wpierw sięgnąć po inwentarz zespołu i sprawdzić konkordację sygnatur lub po prostu odszukać właściwą księgę uważnie śledząc rubrykę: "Dawne sygnatury" inwentarza.

Materiałem pomocniczym i uzupełniającym do osadnictwa olęderskiego w dobrach szlachty Prus Królewskich mogą być prawdopodobnie także tzw. popisy księże z 1662 r. poprzedzające rejestry podatku pogłównego przechowywane w Archiwum Głównym Akt Dawnych^[22]. Materiał ten zawiera spisy miejscowości wraz z imiennymi spisami ich mieszkańców, w których odbija się również struktura społeczna i majątkowa. Źródło to jako jedyne z materiałów skarbowych dawnej Rzeczypospolitej kompleksowo ujmuje dobra szlachty pruskiej i zasługuje tym samym na szczególne zainteresowanie.

W świetle przedstawionego materiału ślady dotyczące działalności osadniczej szlachty w Prusach Królewskich musimy uznać więc niestety za niezbyt liczne, warto jednak przy okazji szerszych badań nad osadnictwem olęderskim podjąć trud uzupełnienia stosunkowo dobrze znanych materiałów innych właścicieli ziemskich w prowincji o te nieliczne, rozsiane po różnych archiwach informacje.

Pozostaje jednak jeszcze pytanie jakie możliwości badawcze daje przedstawiony powyżej materiał źródłowy. Przede wszystkim - i to należy szczególnie podkreślić - pozwala w jakimś stopniu wypełnić ogromną lukę istniejącą w badaniach nad osadnictwem olęderskim w ogóle. Stworzenie w miarę pełnej mapy wsi olęderskich w Prusach Królewskich może również otworzyć drogę do badań nad np. faktyczną rolą osadników olęderskich, a szczególnie gmin mennonickich w kształtowaniu struktury społecznej prowincji pruskiej. Przyjęło się bowiem uważać, iż to czynnikiem aktywnym, decydującym o sporządzeniu umowy kontraktowej był właściciel posiadłości. W jaki sposób więc mennonici potrafili tworzyć swoje gminy ponad podziałami własnościowymi? Jak udawało im się porozumieć jednocześnie z szlachtą, starostami i dodatkowo Kościołem by zorganizować np. gminę pod Świeciem, gdzie np. wieś Niedźwiedź należała do kapituły chełmińskiej, Przechówko i Dworzysko było własnością królewską, Konopat Niemiecki, Kosowo i Drozdowo należało do Konopackich, a Topolinek prawdopodobnie do Konarskich? Innym równie interesującym zagadnieniem mogłoby być podjęcie badań nad wpływem dzierżawionych przez szlachtę starostw czy dzierżaw królewskich i osadzonych tam olędrów na ich działalność osadniczą w swych dobrach dziedzicznych. Ale te projekty czekają dopiero na dalsze badania.

Przypisy
^[1] K. Mikulski, Osadnictwo wiejskie województwa pomorskiego od połowy XVI do końca XVII wieku, RTNT, R. 86, z. 2, Toruń 1994.
^[2] K. Ciesielska, Osadnictwo "olęderskie" w Prusach Królewskich i na Kujawach w świetle kontraktów osadniczych, Studia i materiały do dziejów Wielkopolski i Pomorza, T. IV, z. 2, 1958, s. 220-255; K. Mikulski, Zarys dziejów osadnictwa olęderskiego w Polsce (ze szczególnym uwzględnieniem terenu obecnego województwa bydgoskiego) [w:] Osadnictwo holenderskie Doliny Wisły w woj. bydgoskim (referaty z sesji naukowej "Osadnictwo holenderskie w Dolinie Wisły", WDK w Bydgoszczy 14 grudnia 1992 r.), s. 105-108.
^[3] E. Kizik, Mennonici w Gdańsku, Elblągu i na Żuławach Wiślanych w drugiej połowie XVII i w XVIII wieku. Studium z dziejów małej społeczności wyznaniowej, Gdańsk 1994.
^[4] W niektórych przypadkach zaliczenie miejscowości wymienionych jako wsie olędrskiej do grupy posiadłości będących w rękach szlachty przeprowadzono na podstawie porównania listy wsi z mapą sieci osadniczej województwa pomorskiego w końcu XVII w. gdzie określono przynależność każdej z miejscowości do określonego typu własności ziemskiej: K. Mikulski, Osadnictwo wiejskie..., mapa: "Sieć osadnicza woj. pomorskiego w końcu XVII wieku".
^[5] K. Ciesielska, Osadnictwo "olęderskie"..., s. 222. Autorka pracy dość mechanicznie dokonała tłumaczenia nazw niektórych miejscowości, m.in. Guldenfeld tłumaczyła jako Złotepole czy Weishoff - Biały Dwór zamiast Bystrzec.
^[6] K. Mikulski, Zarys dziejów..., s. 107.
^[7] Tamże, s. 108. Przynależność wsi ziemi chełmińskiej do właścicieli ziemskich ustalona została na podstawie: M. Biskup, Rozmieszczenie własności ziemskiej województwa chełmińskiego i malborskiego w drugiej połowie XVI w. (Mapa i materiały), RTNT, R. 60, z. 2, Toruń 1957, s. 37, 38.
^[8] Archiwum Państwowe w Toruniu [dalej cyt. APTor], Archiwum Sczanieckich z Nawry [dalej cyt. [A.Sczan.], 24, s. 1, 2.
^[9] APTor, A.Sczan., 129, s. 77-83.
^[10] APTor, A.Sczan., 23, s. 67, 68; APTor, A.Sczan., 25, s. 33, 34.
^[11] APTor, A.Sczan., 129, s. 149-155; APTor, A.Sczan., 182, s. 53-56.
^[12] APTor, A.Sczan., 24, s. 293.
^[13] APTor, A.Sczan., 23, s. 157, 158.
^[14] APTor, A.Sczan., 181, s. 1-22, 25-60.
^[15] APTor, A.Sczan., 159, s. 1-7.
^[16] APTor, A.Sczan., 182, s. 1-2.
^[17] Biblioteka Gdańska Polskiej Akademii Nauk [dalej cyt. BG PAN], Ms 1324: Wilkühr Der Doerff Schafft Nider Gruppe Im Jahr Christi MDCLXXXXII den 4. Augusty.
^[18] BG PAN, Ms 1323: Wilkühr der Dorfschafft Obergrop Im Jahr Christy dess MDCCXVIIII den 14. Appril.
^[19] Archiwum Diecezji Chełmińskiej w Pelplinie, Księga ławnicza Świecka, 3, s. 163, 164.
^[20] Przewodnik po kartotece materiałów do dziejów wsi, oprac. W. Maciejewska, Warszawa 1959, s. 3
^[21] APTor, Akta miasta Chełmży, 9, s. 265-268. Przywilej ten jest jednocześnie najstarszym śladem osadnictwa olęderskiego w dobrach prywatnych szlachty Prus Królewskich.
^[22] Archiwum Główne Akt Dawnych, Archiwum Skarbu Koronnego, Dz. I, 147.