Artykuły --> Konferencja 2001

Bolesław Klein

Klub Nowodworski, Nowy Dwór Gdański

Refleksje na tle I i II Zjazdu Mennonitów oraz udziału Klubu Nowodworskiego w ochronie cmentarzy mennonickich

Działalność Klubu Nowodworskiego i Żuławskiego Oddziału Towarzystwa Przyjaźni Polsko-Niderlandzkiej w Nowym Dworze Gdańskim związana z tematyką mennonicką na Żuławach datuje się w zasadzie od lat 80. XX w. Prekursorem i inicjatorem działań podjętych na Żuławach - w Delcie Wisły i Nogatu, w głównej mierze był zasłużony, nieodżałowanej pamięci Roman Klim. To właśnie on począwszy od 1946 r. zafascynowany pamiątkami pozostawionymi przez osadników ocalał je od zapomnienia. Zakresem zainteresowania objął nie tylko dzieła architektury, ale i urządzenia hydrotechniczne, a także cmentarze, na których pochowania byli przodkowie kolonistów.

Roman Klim i zespół skupionych wokół niego społeczników podejmował liczne inicjatywy zmierzające do odtworzenia i utrwalenia historii i pamiątek pobytu kolonistów na Żuławach.

Na powołanie i działalność Klubu Nowodworskiego kierowanego przez niego duży wpływ miały m. in. aktywność PTTK Elbląg, Klubu Przyjaciół Kultury Mennonickiej "Olender", Muzeum Wisły w Tczewie, ale również szereg opracowań i publikacji poświęconych tematyce mennonickiej (m.in. autorstwa Edmunda Kizika), których również była autorem. Dzięki swojej aktywności nawiązał liczne kontakty z zagranicznymi ośrodkami mennonickimi w Holandii, Niemczech, USA i Kanadzie.

W wyniku szeroko zakrojonej działalności społecznej Romanowi Klimowi udało się w dniu 4 września 1993 r. w miejscowości Stogi Międzyborskie (d. Heubuden) po raz pierwszy w powojennej historii w Polsce zwołać I Międzynarodowy Zjazd Mennonitów im. Helmuta Reimera. Uczestniczyło w nim ponad 400 osób, w tym 129 autentycznych Mennonitów z całego świata. Zjazd ten miał fundamentalne znaczenie dla wspólnej ochrony dziedzictwa osadników, przede wszystkim przełamał próg milczenie o ich obecności. Historycznym momentem tego zjazdu była ekumeniczna msza święta koncelebrowana przez ks. biskupa sufragana Józefa Wybickiego z Elbląga. Spotkaniu towarzyszyły również liczne imprezy kulturalne m. in. wystawy fotograficzne: Tadeusza Magdziarza, Romana Klima i Marka Opitza, które do dnia dzisiejszego stanowią stałą ekspozycję w Muzeum Wisły w Tczewie.

Przyjęto stanowisko, że kolejne zjazdy mennonickie mogą powinny kolejne ogniwo w łańcuchu form rozpowszechniania kultury osadników, w przekazywaniu informacji o nich szerszemu ogółowi społeczeństwa, a także stwarzaniu platformy wspólnych spotkań z autentycznymi kolonistami.

Przy wsparciu Fundacji Stefana Batorego w dniach 7-8 czerwca 1997 r. odbył się II Zjazd Mennonicki im. Helmuta Reimera, zorganizowany przez Klub Nowodworski i Żuławski Oddział Towarzystwa Przyjaźni Polsko-Niderlandzkiej. W spotkaniu wzięło udział około 140 osób, w tym ponad 70 osobowa grupa Mennonitów z zagranicy.

Dwudniowe spotkanie było okazją do przyjacielskich rozmów, wizyt i określenia planów na przyszłość. Po zwiedzeniu Muzeum w Nowym Dworze Gdańskim, w tym galerii stel mennonickich, uczestnicy zjazdu udali się do Lubieszowa, gdzie w miejscowym kościele katolickim pod przewodnictwem miejscowego proboszcza ks. Andrzeja Dominia członka Zarządu Klubu Nowodworskiego i Arno Thimma pastora gminy mennonickiej z Haarlem w Holandii odbyło się spotkanie ekumeniczne połączone ze zwiedzaniem sąsiedniego cmentarza mennonickiego w Stawcu (d. Ladekopp) odrestaurowanego przy współudziale członków Klubu Nowodworskiego przez grupę mennonitów z Aalsmeer

Kolejnym miejscem odwiedzonym przez uczestników był cmentarz w Stogach Malborskich (d.Heubuden), uporządkowany przez Martena Harta i jego kolegów z Aalsmeer, przy współudziale miejscowej ludności. Przeprowadzone na jego terenie prace wytyczyły model współpracy przy porządkowaniu kolejnych nekropolii.

Program porządkowania cmentarzy mennonickich na Żuławach stał się również bodźcem do wytyczenia mennonickiego szlaku turystycznego obejmującego zarówno cmentarze, jak i pozostałe obiekty historyczne leżące w ich sąsiedztwie.

Konsekwentny i uporczywy wysiłek już dziś przynosi wymierne efekty. Choć dużo pozostało jeszcze do zrobienia, to wobec coraz większej liczby pielgrzymów mennonickich z całego świata przyjeżdżających na groby swoich przodków, nie musimy się wstydzić stanu ich zachowania.

W ostatnim okresie odrestaurowano dwa dalsze cmentarze: w Wikowie k/Elbląga (przy dużej pomocy Pani Genowefy Kwoczek sekretarza Gminy Elbląg) oraz w Niedźwiedziówce, który uporządkowany został dzięki Panom: Kurowskiemu, Mirosławowi Czajce, a zwłaszcza miejscowemu proboszczowi ks. Tomaszowi Bieleckiemu. Podziękowanie za przeprowadzone prace na ich ręce złożył Pastor Peter Foth z gminy mennonickiej z Hamburga.

Rokrocznie w dniu 1 listopada ks. Bielecki wraz z parafianami Niedźwiedziówki odprawia mszę nie tylko na cmentarzu katolickim, ale również na cmentarzu mennonickim. Uczestnicy nierzadko zapalają na grobach zmarłych świeczki i znicze. Podkreślić należy, że ten zwyczaj upowszechnił się również i w innych miejscowościach, zwłaszcza tych, nad którymi opiekę sprawuje młodzież szkolna.

Porządkowanie cmentarzy mennonickich na Żuławach dało przykład do podobnego działania na innych terenach, np. w rejonie Niziny Walichnowskiej w powiecie Tczewskim, gdzie staraniem Pani Jabłonowskiej i innych odrestaurowano cmentarz w Walichnowach (d. Falkenau). Na uroczystości odsłonięcia tablicy pamiątkowej zostali zaproszeni, za naszym pośrednictwem, Mennonici z gminy Aalsmeer z pastorem Arno Thimem.

Klub Nowodworski poza koordynacją i wspomaganiem grup roboczych z Holandii zgromadził w Galerii Muzeum Żuławskiego w Nowym Dworze Gdańskim stele - kamienne nagrobki ze zdewastowanych cmentarzy m. in. z Żelechowa, Orłowa czy Różewa. Stele przy wsparciu finansowym Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Elblągu i Gdańsku zostały poddane konserwacji i dziś stanowią integralną część Muzeum Żuławskiego. Na szczególną uwagę zasługuje jedyna chyba w Polsce unikatowa wykonana z modrzewia drewniana stela z pocz. XIX w., przypadkowo odnaleziona w zaroślach, zakopana częściowo w ziemi, na byłym cmentarzu w Cyganku (d. Petershagen). Została ona znakomicie odrestaurowana przez konserwatora Szymona Juźkowa z Torunia.

Do tradycji w naszych działaniach weszły coroczne spotkania z grupą holenderskich Mennonitów, w których uczestniczą również przedstawiciele samorządów gmin, dyrekcji szkół opiekujących się cmentarzami oraz współdziałających organizacji pozarządowych.

Podczas jednego ze spotkań w 1999 r., w którym uczestniczyło ponad 50 osób (w tym 18 Mennonitów z Niemiec, Holandii i Kanady) z inicjatywy Klubu Nowodworskiego podpisano porozumienie o uporządkowaniu cmentarzy mennonickich i objęciu nad nimi stałej opieki. Sygnatariuszami byli z jednej strony menonici z Aalsmeer, z drugiej zaś szkoły i samorządy gmin: Nowy Dwór Gdański, Elbląg, Markusy, Stare Pole i Malbork.

W związku ze wzrostem zainteresowania kulturą osadników Miejsko-Gminna Biblioteka w Nowym Dworze Gdańskim zgromadziła dość liczny zbiór literatury i publikacji o tematyce mennonickiej udostępniając go zainteresowanym. Do jej zbiorów trafiły m. in. cztery tomy "Das Mennonitisches Lexicon" podarowane przez Pana Arno Thimma, pastora z Haarlem. Podobny zbiór, za pośrednictwem Klubu Nowodworskiego, przekazany został do Biblioteki Uniwersyteckiej w Gdańsku i Biblioteki Miejskiej w Elblągu. Warto podkreślić, że jest on wykorzystywany przez coraz większą grupę osób, m.in. przez studentów piszących prace dyplomowe i magisterskie.

Podczas tegorocznych spotkań z Mennonitami z USA i Kanady zaprezentowaliśmy niektóre prace dyplomowe i magisterskie w ramach bloku "Mennonici na Żuławach". Wzbudziły one duże zainteresowanie, przyniosły uznanie zarówno autorom jak i uczelniom. Profesor Peter Klassen, dyrektor Międzynarodowego Programu Współpracy (Uniwersytet Fresno Kalifornia) zaproponował zorganizowanie przez Klub Nowodworski konkursu na najlepsze prace o tematyce mennonickiej, przeznaczając na ten cel 1000 dolarów jako nagrodę dla 4 wyróżnionych autorów. Podsumowanie konkursu nastąpi w czerwcu 2002 r. podczas planowanego kolejnego zjazdy mennonickiego w Nowym Dworze Gdańskim.

Przedstawione powyżej nasze skromne działania, dzięki rozwiniętym już licznym kontaktom, przyczyniają się do wzbogacenia wiedzy o przeszłości i upowszechnienia informacji o osadnikach. W dalszym ciągu inicjować i prowadzić będziemy szczególnie działania na rzecz należytego utrzymania byłych cmentarzy. Po wojnie nie potrafiliśmy niestety uszanować historii mieszkających tu ludzi, teraz po latach staramy się naprawić te zaniedbania.